Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
het bewust de regels volgen of, met andere woorden: de speler is met zijn aandacht bij de
regels van het spel en benadert van daaruit de spelinhoud. Hij doet dan moeite om het spel
volgens de regels te spelen (en/of om eerlijk te winnen). Iemand die het spel nog moet leren,
is op deze tweede manier (3) bij het spel betrokken. Hij behandelt de inhoud van het spel
volgens een expliciet besef van de regels. Bij iemand die het spel al langer kent daarentegen
vervaagt deze focus op de regels, die wel worden toegepast, maar dan in een soort van
‘automatische aandacht’ (1). De speler is voornamelijk met zijn aandacht bij de spelinhoud,
die natuurlijk steeds wisselend is en – indien het goede spelen zijn – op een niet voorspelbare
manier varieert en daarom ook de moeite van het aandachtige ‘er bij blijven (opgaan in het
spel)’ zeker waard is. De regels echter, die niet veranderen, spelen slechts op de achtergrond
een rol.
Deze eerste toestand (1) komt dan overeen met wat Steiner zegt over de zelfvergetenheid
van het denken in het alledaagse leven: het denken van alledag is in zeer vergaande mate
slechts gericht op haar inhoud (het onderwerp waarover wordt nagedacht). De ‘regels’ echter,
de inhoud van het denkproces volgens dewelke de denkinhoud denkend wordt gemanipuleerd,
blijven daarbij buiten de aandacht. Het denken wordt in dat geval door degene die denkt niet
duidelijk gecontroleerd. Anders is het echter met bijvoorbeeld de filosoof, die ‘juist’ wil
denken. Hij zal zeker nadenken over een bepaald onderwerp. Maar zich daarnaast er ook voor
inspannen, steeds met zijn aandacht bij de principes te blijven, volgens dewelke hij over zijn
onderwerp nadenkt (3). In het ene geval (1) zouden we daarom kunnen spreken van een
‘zorgeloos’ denken, een denken dat weinig zelfkritisch is (wat natuurlijk niet noodzakelijk
impliceert dat een dergelijk denken ook werkelijk ‘fout’ zou zijn. De naïeve denker kan - zij
het dan zonder dat zelfbewust te beseffen - natuurlijk spontaan op een ‘correcte’ - of de
gewenste - manier nadenken). In het andere geval (3) is de denker niet alleen aandachtig
gericht op het onderwerp waarover hij denkt en op de inhoud van de gedachten die hij
daarover denkt (zijn conclusies), maar ook op de weg, het verloop, de regels volgens dewelke
hij tot deze conclusies gekomen is. Hij denkt dan grondig over een bepaald onderwerp na, dat
wil zeggen: hij benadert zijn onderwerp vanuit een bepaalde denkwijze (regel of denkfiguur)
waarop zijn aandacht primair gericht is. Misschien zouden we kunnen zeggen, analoog aan de
hierboven gebruikte uitdrukking van het ‘aandachtige of bewust geconcentreerde spelen’ dat
pas in dit tweede geval (3) de denker bewust geconcentreerd of aandachtig denkt (over zijn
onderwerp). In het eerste geval (1) ontsnapt er iets aan de aandacht van de denker. In het
tweede geval (3) daarentegen omvat de denker met zijn aandacht het gehele bereik van zijn
denkproces.
54