Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
Daarmee is in feite ook het positieve argument voor de vrijheid van het denken al gegeven.
Het bestaat uit de observatie dat de mens zich in zijn denken uitsluitend en volledig richt naar
inhouden, die hij ook zonder fout doorschouwt. Hij volgt hen dus ook nadat hun aard hem
geheel bekend is geworden. Dit betekent echter dat hij het denken vrij volbrengt: de motieven
die hem leiden kent hij door en door en ondanks (of dankzij) deze kennis is hij toch bereid om
zijn denken daar al dan niet naar in te richten. Hij handelt dan uitsluitend en volledig geleid
door zijn inzicht; andere factoren dan dit inzicht in de inhoud van zijn gedachten, spelen
daarbij geen rol. Het is duidelijk dat dit inzicht hem niet dwingt. Niemand verplicht de mens
om naar de waarheid te zoeken, zeker ook niet de idee van de waarheid, ook niet nadat de
mens zich daarin inzicht verworven heeft. Hij richt echter zijn denken in volgens datgene wat
deze idee van hem verlangt (als voorbeeld van een vrij denken), indien hij, ook na alzijdig
onderzoek van deze idee, de werkelijkheid die zou ontstaan indien hij deze idee tot richtsnoer
zou maken van zijn denken (binnen de gegeven context van dit denken), kan liefhebben. Dan
bepaalt de mens, via zijn inzicht, zichzelf. Ofwel: de activiteit van het denken beantwoordt
aan het zelfbepalingscriterium; nodig om te voldoen aan Steiners hier zo genoemde ‘definitie’
van de vrijheid. 150
Wesenheit entspringend, wäre seine Wesenheit nicht eine auf sich selbst ruhende, so
erwiese sich das aus dem Ethischen fliessende Freiheitsbewusstsein als ein
Scheingebilde. [...]” Steiner beschouwt dus niet de aanwezigheid van het alledaagse
vrijheidsbewustzijn bij de mens als het meest overtuigende argument voor de vrijheid van
het denken en handelen, maar wel de observaties die de mens kan doen wanneer hij,
vanuit de door Steiner zo genoemde ‘uitzonderingstoestand’ (zie ook sectie 3.2.1.4 en noot
88), zijn eigen denken observeert.
150 Vergelijk dit ook met de volgende passage uit Steiners Grundlinien… (p. 53): “Man glaubt
gewönlich, wir verbinden gewisse Begriffe deshalb zu grösseren Komplexen, oder wir
denken überhaupt in einer gewissen Weise deshalb, weil wir einen gewissen inneren
(logischen) Zwang verspüren, dies zu tun. Auch Volkelt hat sich dieser Ansicht
angeschlossen. Wie stimmt sie aber zu der durchsichtige Klarheit, mit der unsere ganze
Gedankenwelt in unserem Bewusstsein gegenwärtig ist? Wir kennen überhaubt nichts in
der Welt genauer als unsere Gedanken. Soll da nun ein gewisser Zusammenhang auf
Grund eines inneren Zwanges hergestellt werden, wo alles so klar ist? Was brauche ich
den Zwang, wenn ich die Natur des zu verbindenden kenne, durch und durch kenne, und
mich also nach ihr richten kann? Alle unsere Gedankenoperationen sind Vorgänge, die
sich vollziehen auf Grund der Einsicht in die Wesenheit [dat wil zeggen de inhoud, MF] der
Gedanken und nicht nach Massgabe eines Zwanges. Ein solcher Zwang widerspricht der
Natur des Denkens”. In deze passage mag men zich niet verkijken op de op zijn minst
vreemdsoortig klinkende uitdrukking ‘wat zou ik de dwang nodig hebben… (was brauche
ich den Zwang)’. Deze uitdrukking klinkt vreemd, omdat dwang natuurlijk iets is dat ik niet
zomaar weg kan leggen of bijhouden als een eenvoudig onder mijn macht staand
voorwerp. Dat doet immers de dwang natuurlijk niet. (Indien we tot iets gedwongen
worden, dan zal de uitroep: ‘wat heb ik de dwang eigenlijk nodig!’ ons daarbij niet echt veel
helpen.) Wat Steiner volgens ons veeleer wil zeggen is, dat er geen dwangbegrip nodig is,
om toch de beweging van het denken te kunnen verklaren. De mens kan zich bij zijn
denken namelijk richten naar de inhoud van een idee; de idee namelijk die hij zich heeft
125