Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
met de concrete aspecten van de persoon en de situatie, maar verloopt in algemene termen. Op
die manier pogen filosofen steeds een bepaalde ethische inhoud (bijvoorbeeld de kantiaanse
categorische imperatief) op een externe manier (namelijk met behulp van een inzicht in de
algemene eigenschappen van mensen en situaties) aan anderen dan degene die deze inhoud
oorspronkelijk heeft gevat op te dringen. Of een bepaalde (traditionele of aan cultuur
gebonden) moraal wordt eenvoudig opgelegd middels (psychische en/of fysische) dwang. De
motivatie om te handelen vloeit dan voort uit factoren die aan de situatie en het individu
extern zijn. Kreyenbühl zou zeggen dat bijvoorbeeld de inhoud van de categorische imperatief
wellicht ooit voor het handelen van een concrete persoon met recht model stond. Maar dan
niet louter op basis van de filosofie van Kant. De (traditionele en filosofische) ethische
aanbevelingen en stelsels parasiteren in feite op het vrije handelen van de individuele mens;
want eerst wordt een algemeen aspect daarvan in het licht gesteld en vervolgens wordt dit
(beperkte) aspect als universeel kenmerk van al het morele handelen verdedigd. Zonder het
voorhandenzijn van vrije daden zouden de filosoof en/of de moraalprediker echter niet eens in
staat zijn om hun ethische theorieën te ontwikkelen. Beide kunnen slechts het handelen
beschouwen dat reeds voorhanden is en zich dan afvragen, welke idee in dit handelen (ethisch
gesproken) volgens hen van belang is. Aan een toekomstig handelen kunnen dergelijke ideeën
zonder verlies van vrijheid echter geen richting geven. Alleen het inzicht van degene die
handelt - in zichzelf en in zijn omgeving - is de eigenlijke bron volgens Kreyenbühl van het
ethische. Dat is ook de reden waarom hij spreekt van positieve vrijheid: het zelf van de
individuele mens heeft in Kreyenbühls visie een bepaalde inhoud die bovendien ook slechts
door dit zelf ervaren kan worden als richtinggevend voor zijn handelen. 125 Het individu dat
een dergelijke – dus zijn eigen en in de vorm van begrippen te ervaren – inhoud realiseert, is
vrij.
125 Steiner zou zeggen dat deze inhoud van het zelf in het denken van de mens tegelijkertijd
tot stand komt en ontdekt wordt. In W&W bijvoorbeeld (p. 71 ff.) ontwikkelt hij hoe een
werkelijk bewustzijn (wirkliches Bewusstsein) in feite maar kan bestaan indien het ook
middels de activiteit van het kennen (namelijk de verbinding van het gegevene met een
bepaalde idee) zichzelf verwerkelijkt. Deze gedachte, dat door de activiteit van de
zelfkennis het zelf zich tegelijkertijd bepaalt, ligt aan de basis van Steiners
vrijheidsopvatting.
104