Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
ervaart het in zichzelf steeds weer de macht om volledig uit het niets zichzelf als eigenaar van
de gehele werkelijkheid opnieuw te (her)scheppen. Hoe gaat echter dit proces in zijn werk?
Stirner illustreert het in zijn boek aan de hand van ontelbaar veel voorbeelden. Deze omvatten
wellicht alle mogelijke betekenisvolle situaties die het egoïstische individu kan tegenkomen.
Stirner verzuimt het echter om het gemeenschappelijke element in al deze reacties van de
egoïst op de verschillende levenssituaties ook in algemene termen en zonder het gebruik van
metaforen over te doen. Wat is precies de algemene kern van handelen uit zichzelf? Het lijkt
correct van Stirner om te weigeren het zelf van de mens rechtstreeks in algemene termen te
beschrijven. Want op die manier kan het zelf niet worden gevat. Deze consequente denker
doet derhalve terecht zijn best om dit zelf daarom indirect te benaderen, via een bespreking
van de reacties ervan in de verschillende levenssituaties. Dit schept namelijk ook een beeld
van het zelf, zij het niet zonder de entourage van een breed gamma aan concrete gedragingen.
In de beschrijving van deze gedragingen, springt, naast een beeld van deze gedragingen, ook
het beeld naar voren van het zelf dat deze gedragingen bewerkt. 47 Stirner verzuimt het echter
om het gemeenschappelijke element in al deze gedragingen verder te beschrijven en zo tot de
meest directe werkingen te komen van het zelf. Steiner lijkt dit wel te doen, wanneer hij het
denken van de mens poogt te beschrijven. In algemene termen geeft hij dan weer, wat Stirner,
als het gemeenschappelijke element in alle gedragingen van het egoïstische individu, wellicht
überhaupt niet lijkt te zien. Ook Steiner accepteert dat het zelf van de mens alleen maar via
haar werkingen te benaderen valt. Hij gaat echter een andere weg dan Stirner, door dieper in
te gaan op wat hij beschouwt als de kern van al het menselijke gedrag; namelijk: het denken. 48
47 Deze gedachte ontlenen we aan Goethe die analoog, in zijn kleurenleer, het licht probeert
te onderzoeken. In het voorwoord van zijn kleurenleer (Goethes naturwissenschaftlichen
Schriften, Rudolf Steiner (ed.), Bd. III, p. 77) stelt Goethe dat het eigenlijk niet mogelijk is,
het (onzichtbare) wezen van iets rechtstreeks (in woorden) te beschrijven. We kunnen het
enkel benaderen via de (waarneembare, zichtbare) werkingen ervan. Het op zich
onzichtbare licht als de oorzaak (het wezen) van de zichtbare kleuren zoekt Goethe te
leren kennen door op de kleurverschijnselen onderzoekend in te gaan. Toch levert ons dit
niet alleen kennis op over het wetmatig samenhangende gedrag van de kleuren, maar
daarin ook over (het wezen van) het licht! Goethe illustreert deze werkwijze als volgt. Het
karakter van een man is niet te beschrijven los van zijn daden. Beschrijven we echter de
daden van die man, dan zal uit deze beschrijving ook een beeld van zijn karakter naar
voren springen. Op dezelfde wijze menen wij, dat ook Stirner – en Steiner - de natuur van
het zelf (en voor Steiner: vooral de relevantie daarvan voor de eventuele vrijheid van de
mens) proberen te achterhalen (namelijk door de uitingen van het zelf te bespreken).
48 Zie daartoe ook de mooie passage aan het einde van het eerste hoofdstuk van DPdF (p.
20-21), waarin Steiner argumenteert voor de stelling dat in al het menselijke handelen het
denken - tenminste gedeeltelijk - een bepalende rol speelt. Zelfs voor de liefde, zo luidt
Steiners observatie, is het noodzakelijk dat degene die liefheeft zich eerst een idee of een
voorstelling vormt van het geliefde wezen: “[...] Der Weg zum Herzen geht durch den Kopf.
35