Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
De mens kan in zijn spel opgaan zonder (1) of met (2) een expliciete aandacht voor de regels
die hij volgt. Maar als hij over de natuur van zijn eigen spel reflecteert, dan speelt hij niet
meer, maar is hij over zijn spel aan het denken. Het spel kan niet op iets anders dan zichzelf
gericht zijn. Denkprocessen echter kunnen zowel op een inhoud buiten henzelf gericht zijn als
zelf het voorwerp worden van een (zij het daarvan verschillend) denkproces. Op deze manier
is nog duidelijker gemaakt wat precies het verschil is tussen (3) het aandachtig bij een
bepaalde activiteit aanwezig zijn (zij dit het denken of het spelen van een spel) terwijl men
deze activiteit uitvoert en (2) de toestand waarin de mens over een bepaalde door hem al dan
niet aandachtig uitgevoerde activiteit reflecteert. Toestand (3) kan gelijk welke activiteit zijn
begeleid door een bepaalde (omvattende) aandacht. Toestand (2) daarentegen kan alleen maar
een denken zijn. (Toestand (1) is eigenlijk toestand (3) maar dan begeleid door een beperktere
- of anders gerichte - aandacht.) 76
Op deze manier zien we wat de onobserveerbaarheid van het actuele denken betekent. De
toestand van het aandachtige of bewust geconcentreerde denken (3) is wel mogelijk en houdt
ook in dat de denker met zijn aandacht bij zijn volledige denkproces aanwezig is. Zij houdt
echter desondanks volgens Steiner toch niet de observatie van het denken in. De observatie
van het eigen denken vindt slechts plaats, wanneer degene die denkt zich afstandelijk
verhoudt ten opzichte van zijn eigen denken. Hij moet over zijn eigen denken kunnen
reflecteren, dat wil zeggen wezenlijk de aandacht op nog meer kunnen richten dan uitsluitend
het onderwerp waarover wordt nagedacht (1) of zelfs het gehele bereik van zijn (actuele)
denken (3). Hij moet namelijk de samenhang kunnen overzien van dit denken (denkproces)
met andere (al dan niet psychische) gegevenheden. Daarom is het ook onmogelijk dat in
Steiners filosofie de toestand van het aandachtige denken (3) de rol zou overnemen die in feite
nu de denkobservatie (2) daarin speelt, ook al is het wel zo dat Steiner in zijn werk
onvoldoende de aandacht vestigt op de mogelijkheid van het aandachtige denken (3). Hij
schetst slechts toestand (1) en de reflectie daarover achteraf (2, de denkobservatie). De
mogelijkheid van toestand (3) daarentegen lijkt hij louter als vanzelfsprekend stilzwijgend te
vooronderstellen. 77
76 Vergelijk voor het motief dat het denken, in tegenstelling tot andere processen en
activiteiten, wel op zichzelf gericht kan zijn (zelfreflexief is) en voor Steiners toepassing
daarvan ook DPdF, p. 37-8.
77 Zie voor dit onderwerp ook: Muschalle, Michael, Rudolf Steiners Begriff der Denk-
Beobachtung. In dit belangrijke artikel voor de Steiner-interpretatie gaat Muschalle zo ver,
de noodzaak te verdedigen van het aandachtige denken (3) als basis voor de
denkobservatie (2). Waarover namelijk zou anders de denkobservatie moeten reflecteren,
indien niet over de bewuste belevenissen die de denker heeft opgedaan aan zijn eigen
56