Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
tot deze organisatie, de wilshandeling bepalen. 117 Steiners algemene theorie van het handelen
is niet origineel. Hij neemt haar over van de door hem zeer bewonderde en in zijn tijd ook
veelgelezen filosoof Eduard von Hartmann. 118 Volgens deze theorie wordt het menselijke
willen uitsluitend en volledig bepaald door de volgende twee factoren: het motief, waardoor
de doelstelling wordt bepaald die de mens met zijn handeling probeert te bereiken en de
drijfveren die de mens tot handelen brengen. Afhankelijk van deze twee factoren komt de
menselijke wilshandeling tot stand.
Aan de wilshandeling ligt noodzakelijk een motief ten grondslag. Dat wil zeggen een
begrip of een voorstelling van datgene wat het individu met de handeling wil bereiken (dit
kan ook een begrip of een voorstelling zijn van de handeling zelf, namelijk indien het
uitvoeren daarvan als doel op zichzelf wordt beschouwd). Steiner argumenteert dat uitsluitend
voorstellingen of begrippen het motief kunnen vormen van een handeling. Zintuiglijke
waarnemingen of gevoelens daarentegen (zoals bijvoorbeeld het lustgevoel) kunnen nooit het
motief van een handeling vormen. De reden is als volgt. Een gevoel (bijvoorbeeld een pijn of
een bepaalde emotie) dat optreedt in de ziel, is reeds werkelijk. Ook de inhoud van een
zintuiglijke indruk (bijvoorbeeld een kleurwaarneming) is dat onmiddellijk op het moment
waarop hij optreedt in de ziel. Zij kunnen daarom wel het doel van een handeling zijn, maar
niet het motief. Alleen voor voorstellingen en gedachten geldt dat zij reeds in de ziel
aanwezig kunnen zijn, zonder dat hun inhoud is gerealiseerd. Het is absurd om de inhoud van
117 Met betrekking tot de vrijheid is hier dan de vraag, in welke mate het “ik” als mogelijk deel
van de menselijke organisatie een rol speelt bij het handelen. Zie ook sectie 4.3.
118 Hartmann (von), Eduard, Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins. Eine Entwicklung
seiner mannigfaltigen Gestalten in ihrem inneren Zusammenhang. Feitelijk bouwt von
Hartmann zijn hele boek op volgens de hier weergegeven theorie; naast een hoofdstuk
over wat hij beschouwt als vormen van ‘pseudo-moraal’, bevat het immers ook nog twee
verdere onderverdelingen, waaruit het tweede hoofdstuk getiteld Das ächte Sittliche
Bewusstsein, bestaat. Namelijk: Die Triebfedern der Sittlichkeit; oder die subjectiven
Moralprinzipien en Die Ziele der Sittlichkeit; oder die objectiven Moralprinzipien. Hieruit
blijkt hoe dicht Steiner zich vormelijk zowel als terminologisch én ook qua algemeen
theoretisch kader in Die Philosophie der Freiheit eigenlijk aan von Hartmann oriënteert. Dit
natuurlijk zeker, om ten aanzien van een aantal punten beter tegen von Hartmann te
kunnen polemiseren. (Bijvoorbeeld met betrekking tot de relatie tussen zijn Philosophie der
Freiheit en von Hartmanns Philosophie des Unbewussten geeft Steiner dit zelf aan. Von
Hartmanns hierboven genoemde Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins
bewonderde Steiner echter zeer. Zie voor documentatie rond dit onderwerp ook: Steiner,
Rudolf, Dokumente zur “Philosophie der Freiheit”. GA 4a.) Maar wellicht mogen we daaruit
ook, en eveneens uit de hoge verwachtingen die Steiner ten aanzien van gesprekken met
von Hartmann koesterde, besluiten dat hij zich deze filosoof als ideale toehoorder koos.
Het was dan ook een serieuze teleurstelling voor Steiner dat Von Hartmann uiteindelijk niet
mee kon gaan in zijn hierboven geschetste onderzoekingen over het denken en met name
niet in de gedachte dat de denkobservatie inderdaad betrouwbare kennis over het denken
biedt.
97