Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
productie van kennis (inzicht), maar door deze productie van kennis is het noodzakelijk ook
een activiteit die in staat is het voorheen eventueel dwingende karakter van onbekende
wetmatigheden en oorzaken te doorbreken. 8 Misschien daarom dat Steiner zijn centrale
gedachte in Die Philosophie der Freiheit in vraagvorm formuleert, als de hypothese die hij in
het vervolg van zijn betoog dan wil bewijzen. Hij is er niet zeker van of de aard van het
kennen voor de vrijheid van het menselijke handelen wel zo beslissend is. En ook niet of de
werkelijkheid wel zo georganiseerd is dat vrije handelingen daarin überhaupt mogelijk zijn.
Maar als vermoeden mag het worden geformuleerd. (In elk geval de sterkere stelling, dat al
het menselijke handelen vrij van aard is, verwerpt hij daarmee wel resoluut. Die handelingen,
waarvan de agent de grond(en) niet kent, kunnen - zoals gezegd - niet vrij zijn.)
Waar Steiner in 1886 de hierboven gepresenteerde gedachte over een nauw verband tussen
vrijheid en kennis nog louter als hypothese uitspreekt, blijkt dat hij haar ongeveer acht jaar
later nog steeds interessant vindt, maar nu gepresenteerd als het resultaat van een diepgaander
filosofisch onderzoek: 9
Das eine Handlung nicht frei sein kann, von der der Täter nicht weiß, warum er sie
vollbringt, ist ganz selbstverständlich. Wie verhält es sich aber mit einer solchen, von
deren Gründen gewusst wird? Das führt uns auf die Frage: welches ist der Ursprung und
die Bedeutung des Denkens? Denn ohne die Erkenntnis der denkenden Betätigung der
8 Merk op dat in de hierboven geciteerde passage uit Die Natur und unsere Ideale Steiner
inderdaad lijkt te willen zeggen dat wetmatigheden alleen dan maar noodzakelijk werken
wanneer de objecten (verschijnselen) waarvoor deze wetmatigheden gelden, zich van deze
wetmatigheden niet bewust zijn; dat wil zeggen, deze wetmatigheden - en de redenen
waarom zij gelden - niet kennen. Steiners concept van noodzaak (als tegenpool van de
vrijheidsgedachte) komt dus geenszins overeen met wat in de hedendaagse filosofie wordt
verstaan onder determinisme. Of het determinisme waar is of niet, heeft met kennis (en het
kennen – Poppers argumenten daargelaten; zie noot 6) niets te maken. Steiners hier
uitgesproken intuïtie is echter, dat een onderzoek naar het kennen van de mens ook
uitsluitsel zal brengen over het al dan niet deterministische karakter van de werkelijkheid.
Zie ook de vorige voetnoot. Daar is te zien dat Steiner, wanneer hij het determinisme
bedoelt, spreekt van een onverbiddelijke (ehernen) noodzakelijkheid, in tegenstelling tot de
noodzakelijke samenhang van natuurfenomenen zonder meer, die volgens hem enkel het
gevolg is van de onbekendheid met de wetmatigheden die deze samenhang regelen door
de (natuur)objecten die aan deze wetmatigheden onderworpen zijn. Deze soort noodzaak
is dus relatief ten opzichte van onze kennis ervan. Dat is in elk geval de suggestie die wij
hier zouden willen doen in verband met de interpretatie van Steiners gebruik van de term
‘noodzakelijkheid (Notwendigkeit)’.
9 Eenzelfde gedachte, namelijk dat het kennen een bevrijdende werking heeft op de mens, is
ook aanwezig bij Stirner in zijn door Steiner overigens zeer gewaardeerde artikel getiteld:
Das unwahre Prinzip unserer Erziehung, oder der Humanismus und Realismus. In: Max
Stirner’s kleinere Schriften. John Henry Mackay (hrsg.). p. 237 ff. Zie ook noot 42 van deze
verhandeling.
12