Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
zijn omgeving kent of niet? In beide gevallen blijft het toch even onvrij, dat wil zeggen,
gedetermineerd door een omgeving die nu eenmaal is zoals ze gekend wordt (we gaan er van
uit dat de kennis van het individu succesvol is). Voor de vrijheid van de mens lijkt het niet
zozeer van belang of en in welke mate hij de werkelijkheid kan leren kennen, maar wel in
welke mate de werkelijkheid zo geaard is, dat vrijheid daarin voor de mens een mogelijkheid
is.
Een mogelijk antwoord op deze tegenwerping is als volgt. Indien de werkelijkheid geheel
deterministisch is georganiseerd, dan treedt natuurlijk de inhoud van deze tegenwerping in
werking. De mens is dan onvrij, of hij nu de wetmatigheden leert kennen die hem bepalen of
niet. 6 Want in elk geval zijn voor Steiner determinisme en vrijheid niet met elkaar te
verzoenen. 7 Maar dat neemt niet weg dat het determinisme ook onwaar zou kunnen zijn. Dat
is in deze fase van de discussie eigenlijk nog niet bekend. En in dat geval zou het natuurlijk
wel kunnen dat de activiteit van het kennen een potentieel ontsluit, dat reeds aanwezig is in de
werkelijkheid en waardoor vervolgens pas de mens van de mogelijkheid gebruik leert te
maken om zich te emanciperen van oorzaken en wetmatigheden die in elk geval niet op een
absolute manier noodzakelijk gelden, maar eventueel wel de mens kunnen beheersen zo lang
deze middels kennis nog niet heeft ingezien hoe deze wetten zo aan te wenden dat hun
werking een uitdrukking is geworden van zijn eigen wil. Het kennisproces, opgevat als
activiteit, zou dan volgens Steiner niet alleen een voldoende voorwaarde moeten zijn voor de
6 Er zijn ook argumenten bekend die de stelling proberen te ondersteunen dat kennis
überhaupt niet mogelijk is indien de werkelijkheid deterministisch georganiseerd zou zijn.
Popper bijvoorbeeld argumenteert hiervoor als volgt. Stel het determinisme is waar. Dan is
het ook waar dat de aanwezigheid van alle opvattingen die de mens heeft causaal door zijn
omgeving bepaald wordt. Alleen die opvattingen zijn echter kennis, die de mens heeft op
basis van argumenten (inzicht). Indien het determinisme waar is, is het echter niet meer
mogelijk om het onderscheid nog te maken tussen een opvatting die de mens heeft op
basis van argumenten en opvattingen die de mens heeft op basis van deterministisch
geaarde causale samenhangen. Alle menselijke opvattingen zijn immers causaal bepaald.
Dan zijn echter niet argumenten de doorslaggevende factor voor het hebben van de
opvatting dat de werkelijkheid deterministisch bepaald is, maar oorzaken. Popper besluit
daarom: aangezien opvattingen die de mens heeft op basis van oorzaken geen kennis
vormen, bestaan er, als het determinisme waar is, geen - als zodanig herkenbare - op
argumenten gebaseerde opvattingen! Ook niet over het determinisme zelf! Kennis en
determinisme sluiten elkaar uit. Of het determinisme waar is kan daarom – als het waar is!
– niet worden gekend. Zie voor een bespreking, waarin dit argument in verband wordt
gebracht met Steiner, ook: Muschalle, Michael, Über den Zusammenhang von
Freiheitsfrage und Erkenntnisfrage. III. Tl. Vergelijk ook: Popper, Karl Raimund, Objektive
Erkenntnis. p. 232 ff.
7 Dat blijkt reeds uit zijn vraagstelling (DPdF, p. 13), waarin hij ‘de dwang die ontstaat door
onverbiddelijk geldende noodzakelijke natuurwetmatigheden (dem Zwang einer rein
naturgesetzlichen ehernen Notwendigkeit)’ tegenstelt aan de vrijheid van de mens als
geestelijk wezen (de mens als ‘geistig freies Wesen’).
11