PUBLICATIES VAN DE EERSTE 10 JAAR VAN DE REFORMATOR

10. EEN PREEK OVER DE VOORBEREIDING TOT HET STERVEN 121
Inleiding
132
Begin mei 1519 zendt Markus Schart, raadsheer aan het hof van Frederik de Wijze,
via Spalatinus een verzoek aan Luther om geestelijke lectuur ter voorbereiding op het
sterven. Wellicht hoopte hij op een geschrift van Luthers hand, maar deze werd op dat
moment geheel in beslag genomen door de talrijke verwikkelingen rond zijn persoon.
Daarom verwijst hij Schart in eerste instantie naar het succesvolle stervensboekje van
zijn confrater Johann von Staupitz dat in 1515 verschenen was 122 . Deze had het thema
van ‘de kunst van het sterven’ (ars moriendi) uitstekend behandeld, beter wellicht dan
hij het ooit zou kunnen doen als hij meer tijd zou hebben. Toch vergeet hij Markus
Schart niet en een half jaar later verschijnt deze 'Sermon'. Een Sermon lijkt op een
preek, maar is naar vorm en inhoud meer uitgewerkt, meer gestileerd en vaak ook
sterker gesystematiseerd. Zo zou je kunnen zeggen, dat zij het midden houdt tussen
een kort theologisch traktaat en een gewone preek. Het is een literaire vorm, waarvan
Luther zich tussen 1518 en 1520 verscheidene malen bediend heeft. Daarbij schuwt
hij het niet, zich omwille van een brede lezerskring van het Duits te bedienen. Het
werkje blijkt in een behoefte te voorzien en wordt alleen al tot 1525 21 maal gedrukt.
Ook verschijnt het al spoedig in Latijnse, Deense en Nederlandse vertaling
Luthers geschrift ter voorbereiding op het sterven was zeker niet het enige in zijn
soort. Wij noemden al het boekje van zijn ordegenoot Johann von Staupitz. Met deze
Sermon knoopt hij in feite aan bij de laatmiddeleeuwse ars moriendi-literatuur die
sedert de vijftiende eeuw een grote bloei beleefde (b.v. in de kringen van de Moderne
Devotie). De talrijke geschriftjes hadden als doel de mens te leren de eigen dood
onder ogen te zien en hem al tijdens dit leven voor te bereiden goed sterven. De dood
werd aan het einde van de middeleeuwen steeds minder beleefd als een collectief lot
en steeds meer als een individuele 'eigen' dood. Daarbij had de laat-middeleeuwse
mens niet slechts angst voor de lichamelijke dood, maar vooral voor de geestelijke
dood, nl. voor eeuwig afgesneden te worden van God en de eeuwige zaligheid.
In de ars moriendi ging het om een puntsgewijze meditatie, waarbij het eigen leven
met zijn fouten en tekorten overwogen werd in het licht van dood, oordeel en hel.
Deze drie verschrikkingen moest de mens zich voor ogen stellen om tot radicale
inkeer en bekering te komen. Een grote hulp bij het bekeringsproces konden de
sacramenten van de kerk bieden. Het schrikbeeld van de laat-middeleeuwse mens (ook
dat van de jonge Luther) was een onverwachte of ontijdige dood, zonder dat men nog
in de gelegenheid geweest was de troostvolle sacramenten te ontvangen. Men werd
dan onverwacht en onvoorbereid geconfronteerd met de levende God van het gericht.
Hoe kon een mens in het uur van de waarheid ooit voor Gods rechterstoel
standhouden?
De middeleeuwse ars moriendi-geschriften werden veelal verluchtigd met
houtsneden. Stonden aan de ene kant de positieve beelden die de mens zich moest
inprenten (waarbij vooral de beeltenis van de gekruisigde Christus een centrale plaats
innam), zo stonden aan de andere kant de angstaanjagende beelden van dood, oordeel
en hel die hem moesten drijven tot oprecht berouw en verzoening met God.
Deze beeldenreeksen maakt Luther tot thema van zijn 'Sermon von der Bereitung zum
121 DOOR HET DONKERER VENSTER VAN HET GELOOF. Teksten van Maarten Luther. Vertaald en
toegelicht onder redactie van Dr. J.T. Bakker en Dr. K. Zwanepol. Meinema, Zoetermeer, 1993
122 WA Br 1, 381, 17f.