PUBLICATIES VAN DE EERSTE 10 JAAR VAN DE REFORMATOR

134
schrikt er zelfs niet voor terug om de heiligen aan Christus' inzet voor ons deel te laten
hebben, 'zodat zij met jou in Christus sterven, de zonden dragen en de hel
overwinnen'. Men dient dit echter juist te verstaan: hun werkzaamheid is niets anders
dan de vrucht van Christus' eigen werk.
Met de idee van de 'communio sanctorum' gaat Luther in feite terug op oud katholiek
gedachtegoed. In de vroege kerk werd de gemeenschap der heiligen in de hemel
gevormd door de martelaren. Van hen was men zeker, dat zij reeds nu definitief in
Gods heil deelden. Zij vormden de waarborg voor het toekomstig heil van alle
christenen en hen riep men dan ook aan op hun graven. 'Communio sanctorum'
betekende niet alleen gemeenschap der heiligen, maar ook deelname aan het heilige
middels de sacramenten (vooral door de eucharistie) die de christenen nu reeds
verbonden met het eeuwige heil.
Luther komt in zijn Sermon tot een nieuwe reflectie op de theologie van de heiligen
die veraf staat van de laat-middeleeuwse heiligenverering met haar uitwassen en
bijgeloof. De gemeenschap der heiligen omvat voor hem zowel de hemelse als de
aardse gemeenschap in Christus. Christologie, rechtvaardigingsleer en ecclesiologie
zijn daarbij op innige wijze met elkaar verstrengeld.
Een bijzonder accent valt in dit geschrift (dankzij zijn thematiek) op het hemelse deel
van de gemeenschap en zijn inzet voor het noodlijdende aardse deel. Toch kunnen en
mogen de heiligen nooit tegen Christus worden uitgespeeld. Zij zijn verankerd in Hem
en geheel betrokken op de geloofs- en levensgemeenschap met hem. Daaruit komt de
'communio sanctorum' voort en daaruit leeft zij.
Luther heeft in deze jaren (1518-1520), de aanzet tot een christocentrische heiligentheologie
Bijbeltheologisch verdiept en pastoraal verwoord 123 . Dit gaat dus veel
verder dan de katholieke aanroeping en bemiddeling van de heiligen in de hemel.
Luther ontdekt opnieuw de grote rijkdom van het oude begrip van de kerk als
'communio sanctorum', dat in de Middeleeuwen sterk op de achtergrond was geraakt.
Het gaat hier om een fundamentele doordenking van de leer van Paulus, van het
Hoofd en het lichaam die tezamen één liefdesgemeenschap vormen. Tot dit ene
lichaam behoren alle gelovigen, zowel de nog levenden als de reeds gestorvenen. De
hemelse en de strijdende kerk vormen tezamen in Christus één solidaire gemeenschap
van heiligen die zich bekommert en inzet voor ieder lidmaat afzonderlijk.
Daarom ook mogen de aardse stervelingen een beroep doen op de heiligen die reeds
aan deze wereld ontrukt zijn. Dat is de plaats van de voorbede; dan wordt de
gemeenschap van de heiligen ook een gemeenschap met de heiligen. Enkele jaren
later (1522) zal Luther in de strijd die rond de heiligenverering ontbrandt, het
aanroepen van heiligen onder kritiek stellen en als 'niet noodzakelijk' voor het heil
karakteriseren. Omwille van het misbruik zal hij zelfs aanraden de heiligenverering
helemaal achterwege te laten.
Wij noemden reeds terloops het troostgeschrift van Staupitz, waarvoor Luther zoveel
lof had. Toch zijn bij nadere beschouwing de verschillen met Staupitz opmerkelijk.
Deze mediteert over de dood van de mens die God niet gewild heeft en over de zeven
kruiswoorden van Christus. Het gaat Staupitz ten diepste om de navolging van
Christus al in dit leven; in lijden en sterven moet men leren de eigen wil met die van
God conform te laten worden. Ook gaat Staupitz uitvoerig in op de personen rond het
123 Helaas is over dit thema - behoudens enkele uitzonderingen - in het Lutheronderzoek relatief weinig
te vinden. Wij verwijzen slechts naar Peter Manns, Luther und die heiligen, in: Reformatio Ecclesiae,
FS Erwin Iserloh, Paderborn-München-Wenen-Zürich, 1980, p. 535-580. Zie daar voor verdere
literatuur.