Cultuur, gewoon doen! - NSOB

2. Theoretisch kader
2.1 Inleiding
Voor een gerichte bestudering van de cultuurverandering bij Rijkswaterstaat en de
provincie Utrecht is een actueel theoretisch kader noodzakelijk. Hiervoor benutten wij
enkele inzichten vanuit de literatuur over cultuur, cultuurverandering en het bestuderen
van cultuur. De inzichten structureren het onderzoek door het gebruik van theoretische
modellen en definities. De onderzoekers benutten het kader ook als een
gemeenschappelijk gedeeld beeld waardoor het mogelijk wordt eventuele inhoudelijke
overeenkomsten en verschillen van de onderzochte organisaties te constateren.
Dit hoofdstuk bevat vier paragrafen. De volgende paragraaf bespreekt literatuur over
cultuur. Wat wordt onder cultuur verstaan? Welke inspiratiebronnen zijn gebruikt? Op
welke manier kan cultuurverandering tot stand komen en welke fasen zijn te
onderscheiden? Paragraaf 2.3 benoemt op welke wijze wij cultuurverandering
bestuderen, het onderzoeksspecifieke kader. En de laatste paragraaf beschrijft de
gebruikte onderzoeksmethoden en -technieken.
2.2 Cultuur
Binnen de literatuur kunnen twee wetenschappelijke stromingen worden onderscheiden.
Aan de ene kant zien we een instrumentele benadering van cultuuronderzoek en aan de
andere kant een interpretatieve (of antropologische) benadering.
De instrumentele benadering gaat er vanuit dat cultuur direct kan worden beïnvloed,
organisaties hebben immers een cultuur. Wanneer men een bepaalde handelswijze als
interventie zou verrichten, kunnen culturen worden gestuurd in de gewenste richting.
De interpretatieve benadering heeft als uitgangspunt dat een organisatie niet zozeer een
cultuur heeft maar feitelijk een cultuur is. De interpretatieve benadering kenmerkt zich
door wat personen van de cultuur van de organisatie vinden. De onderzoekers hebben dit
onderzoek uitgevoerd volgens de interpretatieve benadering waarbij gebruik is gemaakt
van de verhalen van diverse mensen en symbolen uit de onderzochte organisaties.
In deze paragraaf wordt een aantal theorieën en opvattingen nader beschreven. Schein,
Martin, Veenswijk en Bate worden als inspiratiebronnen voor dit onderzoek gebruikt.
Schein is binnen de instrumentele benadering de meest invloedrijke auteur. Martin,
Veenswijk en Bate zijn binnen de interpretatieve benadering de meest prominente
auteurs.
Schein
Schein definieert organisatiecultuur als een patroon van basisassumpties die een
bepaalde groep gaandeweg heeft bedacht, uitgevonden, ontwikkeld of ontdekt heeft
tijdens het leren omgaan met externe adaptatie en interne integratie (Schein, 2004).
Schein stelt dat er drie lagen van organisatorische werkelijkheid zijn:
1) Culturele artefacten (symbolen, structuren die niet meteen te relateren zijn aan
de cultuur);
2) Waardeoriëntaties of uitgesproken overtuigingen en waarden (over de groep,
omgeving en werk);
3) Basisassumpties (grotendeels onbewust, vanzelfsprekendheden in een
organisatie).
Culturele artefacten en waardeoriëntaties van de leden van een organisatie zijn meer dan
de passieve representaties van basisassumpties. De diepste cultuurlaag heeft betrekking
op wat mensen zijn: de onbewuste drijfveren en niet uitgesproken veronderstellingen die
de basis vormen van het gedrag van mensen. Volgens Martin wekt Schein onterecht de
illusie dat culturele artefacten en de waardeoriëntaties of gedrag oppervlakkig zijn.
11