<strong>Traumat</strong> <strong>dhe</strong> dukuritë <strong>p<strong>si</strong>kologjike</strong> <strong>si</strong> pasojë e <strong>konfliktit</strong> <strong>dhe</strong> të drejtat e njeriutFig. 1. Shqetë<strong>si</strong>met stresante të adoleshentëvesfera edashuris24%problemekomunikim23%Klimapa<strong>si</strong>gurisw53%Reagimet ndaj stre<strong>si</strong>t. Fuqia e reagimt emotiv varet nga inten<strong>si</strong>teti istre<strong>si</strong>t – ngjarjes traumatike, ndërkaq reagimi mund të marr formë e<strong>dhe</strong> të arratisjesose amnezionit. Të reaguarit ndaj stre<strong>si</strong>t varion <strong>si</strong>pas karakteristikave tëindividëve, p.sh., inteligjencës; personat me inteligjencë më të ulët janë më tëgoditur prej stre<strong>si</strong>t se sa ata me inteligjencë më të lartë, karakteri ;të rinjtë introvertjanë më sen<strong>si</strong>bël ndaj stre<strong>si</strong>t se sa ata ekstrovert. Poashtu diferencatracore, religjioze <strong>dhe</strong> kulturore, ndikojnë në perceptimin e shkallës së stre<strong>si</strong>t qëka një ndodhi, p.sh., divorci ndryshe nga kultura ballkanike, në kulturën eperëndimit <strong>si</strong> më pak stresant vlerësohet. Shembull të tillë kemi e<strong>dhe</strong> me dukurinëe homoseksualitetit, pavarë<strong>si</strong>së së të rinjve, abortit etj.Të reaguarit ndaj stre<strong>si</strong>t në jetën tonë është në funk<strong>si</strong>on të përshtatjes sëindividit që s’do të thotë se të gjithë arrijnë me sukses t’u përshtaten rrethanavestresore të jetës. Njerëzit mund të dorëzohen para stre<strong>si</strong>t <strong>dhe</strong> të bëhen të pafuqishëmose mund të adaptohen <strong>dhe</strong> të mësojnë teknika për të përballuar mesukses problemet e tyre.Supozohet se shkalla e rezitencës ndaj stre<strong>si</strong>t, te fëmijët është më eshprehur se sa te kategorite tjera të njerzëve. Te të rinjtë ha<strong>si</strong>m forma të ndryshmetë reagimit ndaj stre<strong>si</strong>t. Prej tyre do t’i vecojmë: ankthin <strong>dhe</strong> të ashtuquajturënpaaftë<strong>si</strong> e fituar për të ndihmuar veten.Ankthi paraqet një gjendje të përgjithshme konfuze emocionale. Personindjen një frikë të paqartë, ai është i shqetësuar vazhdimisht për të ardhmen,132
<strong>Traumat</strong> <strong>dhe</strong> dukuritë <strong>p<strong>si</strong>kologjike</strong> <strong>si</strong> pasojë e <strong>konfliktit</strong> <strong>dhe</strong> të drejtat e njeriutnuk mund të përqëndroj vëmëndjen, pra themi se është ankthoz.Në p<strong>si</strong>kologji flitet për ankthin <strong>si</strong> tipar të personalitetit (kur personi ështëpavarë<strong>si</strong>sht prej rrethanave jetësore ankthoz <strong>dhe</strong> ankthin <strong>si</strong>tuativ, <strong>si</strong> konsekuencëtë një ngjarjeje e cila percepetohet <strong>si</strong> e vecantë <strong>dhe</strong> shqetësuese( p.sh.,të diskutojmë para kamerave televizive). Në paraqitjen e ankthit rol shumë tërëndë<strong>si</strong>shmëm luan eksperienca e individit. Individi i cili në fëmijëri ka përjetuarngjarje traumatike <strong>si</strong> p.sh., një sëmundje të rëndë, infek<strong>si</strong>on, nga shoqëriai refuzuar ose dëshmitarë i ndonjë tragjedie, nëqoftëse më vonë ndeshetme ndonjë <strong>si</strong>njal që do t’i asocojë në ndodhitë e tilla, mbase do të përshkohetnga ndjenja e ankthitMegjithatë, ankthi në rini mund të rezultojë nga meditimet e të rinjvelidhur me perspektivën e pa<strong>si</strong>gurt, raportet jo të shëndosha ( tëçrregulluara) interpersonale etj.Paaftë<strong>si</strong>a e fitura për të ndihmuar veten.Te personi cfaqet bindja secdo orvatje që bën për të përballuar një problem ( pengesë), nuk do të japndonjë (kurfarë) rezultat të veçantë, prandaj ata dorëzohen <strong>dhe</strong> bëhen të paaftëpër të qenë kompetent. Ky problem është i një peshe të ma<strong>dhe</strong> për zhllimin e tëriut, e nëse ai injorohet bindja e tillë mund të shpjer në depre<strong>si</strong>on. Pra kjo ështënjë ndjejnë e paaftë<strong>si</strong>së për të kontrolluar <strong>si</strong>tuatën, ndjenjë kjo e cilapërgjithësohet në shumë raste e<strong>dhe</strong>pse realisht nuk ka vend.Shumë prindër – fëmijëve të tyre ua reduktojnë tepër përgjegjë<strong>si</strong>të për tëmarrë vendime personale. Sidomos kë<strong>si</strong>soi veprojnë prindërit me një stilautoritativ të edukimit. Në shkollë nxënësve nuk u ofrohet më tepër liri për tëzgjidhur detyrat në mënyrë të pavarur. Sipas një tradite të tejkaluar, trajtimi inxënësve vetëm <strong>si</strong> objekt jo e<strong>dhe</strong> <strong>si</strong> subjekt më<strong>si</strong>mor(nxën<strong>si</strong>t kon<strong>si</strong>doerohen<strong>si</strong>mbolikisht marrë, vetëm <strong>si</strong> enë të zbrazta të cilat duhet të mbushen me dituri<strong>dhe</strong> asgjë tjetër), vazhdon të praktikohet nga disa më<strong>si</strong>mdhënës. Një trajtim itillë nxënë<strong>si</strong>n e pa<strong>si</strong>vizon <strong>dhe</strong> nxit ndjenjën e iferioritetit e që gradualisht i bënata të pa<strong>si</strong>gurt në vete, pe<strong>si</strong>mist, sugjestiv <strong>dhe</strong> lehtë të manipulueshëm. Derisatepër përkujdesemi t’u tregojmë çfarë( <strong>si</strong>) të bëjnë, ata mësojnë se nuk kanëaftë<strong>si</strong> të kontrollojnë një ndodhi. Si të parandalojmë paaftë<strong>si</strong>në e fituar për tëndihmuar veten. Të rinjtë duhet të binden se nuk kanë të drejtë kur mendojnëse reagimi i tyre është i pavlerë. Prindërit duhet t’u ofrojnë fëmijëve më tepërpërgjegjë<strong>si</strong> për të vendosur.Kur të rinjtë ndo<strong>dhe</strong>t në një <strong>si</strong>tuataë të cilën nuk e kontrollojnë dot, teata mund të krijohet bindja se çdo përpjekje që bëjnë nuk do të jap ndonjërezultat të pritur. Nga aspekti i sjelljes ata do të ndërpre<strong>si</strong>n të reaguarit dukengelë të bindur se përgjigja e tyre është e padobishme <strong>dhe</strong> kështu përjetojnëankth <strong>dhe</strong> depre<strong>si</strong>on (Seligman, 1993).Nuk mund të interpretojmë të reaguarit ndaj stre<strong>si</strong>t e të lëmë anësh njëreagim të posacëm që ka të bëjë me stre<strong>si</strong>n nga lufta. Reagimet ndaj stre<strong>si</strong>t të133