AKAIDI dhe KELAMI - El-Hikmeh

E. KELAMISTET E PAREKelamistët para Gazaliut që pranohet si pikëkthesë në shkencën e kelamit, quhen "kelamistëte parë" (mutekaddimin), kurse kelamistët pas Gazaliut quhen "kelamistë të pasmë" (muteahhirin).Periudha e veprimtarive të para për të cilën sapo u bë fjalë më sipër e që vazhdonte gjer nëfillimet e shek. X, e cila është periudha e themelimit të kelamit sunnit, fillon me imam Ebu Hasanel-Esh'ariun (vd. 936) dhe bashkëkohësin e tij, Ebu Mansur el-Maturidin (vd. 944).Imam Esh'ariu, i cili kaloi dyzet vjet të jetës së tij lidhur pas fraksionit mutezilit, u nda, mënë fund, nga ky fraksion dhe formoi krahun esh'arit, një ndër dy krahët e rëndësishëm të kelamitsunnit. Kelamin esh'arit e zhvilluan më tej, pas Esh'ariut, kelamistë të tillë si Bakillani (vd. 1013),Ibni Fureku (vd. 1010), Abdylkadir Bagdadi (vd. 1037) dhe Xhuvejni (vd. 1085).Ndërsa imam Esh'ariu përhapte pikëpamjet e tij në Basra dhe Bagdad, imami Ebu Mansur el-Maturidi arriti të themelonte në Maveraunnehir 343 një shkollë kelami paralel me shkollënesh'arite. Në këtë shkollë të quajtur "maturidite", kanë dhënë kontribut të shquar kelamistë siHakim Semerkandi (vd. 953) dhe Ebu Jusr el-Pezdeviu (vd. 1100).F. KELAMISTET E PASMEPeriudha e kelamit të pasmë, e nisur me Gazaliun (vd. 1111), ka vazhduar gjer në kohëntonë. Veçoria më e shquar e kësaj periudhe të quajtur edhe "periudha klasike", është se u kadhënë vend me të tepërt temave filozofike, se, në këtë drejtim, ka shkuar gjer atje sa t'i njësojëkelamin me filozofinë që të mos dallohet dot ku mbaron njëri e ku fillon tjetri. E thënë ndryshe,veçoria më e dalluar e kësaj periudhe është dalja në shesh e një botëkuptimi filozofik mbështeturnë zbulesën hyjnore.Gazaliu, si figura kryesore e kësaj periudhe, i ka sjellë shkencës së kelamit këto risi:1. Ka mbrojtur pikëpamjen se nuk i jepet vlerë dijes së atij që nuk e njeh logjikën dhe kathënë se kjo duhet përvetësuar si një metodologji e përgjithshme në të gjitha shkencat.2. U ka dhënë shumë rëndësi çështjeve dhe temave filozofike. Gazaliu ka shkruar veprën"Tehafutu'l-felasife"(Ngutja e filozofëve) si kritikë ndaj filozofëve. Në këtë vepër, Gazaliu kaanalizuar një për një shkencat për të cilat interesoheshin filozofët, ka pranuar drejtësinë ethënieve të tyre lidhur me çështjet përkatëse të logjikës dhe matematikës, por ka mbrojturpikëpamjen se, në çështjet lidhur me shkencat e natyrës dhe teologjinë, filozofët kanë rënë nëmohim në tre çështje, kurse në shtatëmbëdhjetë të tjera kanë mendime të gabuara. Tri çështjet kufilozofët, sipas Gazaliut, kanë rënë në mohim, janë: gjithësia është e pasqenë (e pafundme),ndërkaq, risinë ose novatorizmin e vërtetë i cili s'bie në kundërshtim me bazat e fesë, bid'ati është ndarë në "bid'at-ihasene, bid'at-i makbûle (e re e bukur, e pëlqyer, domethënë risi, novatorizëm)" dhe "bid'at-i merdûde, bid'at-i seyyie(sajim i shtrembër, apokrif, jokanunor, që bie në kundërshtim me bazat e fesë)".343 Maveraunnehir që do të thotë "përtej lumit", është zona e Azisë Qëndrore përtej lumit Amudarja.141