AKAIDI dhe KELAMI - El-Hikmeh

moralin dhe etikën islame janë trajtuar gjerësisht në Kur'an dhe Sunnet. Në moralin islam,respekti ndaj urdhrave të Allahut, dhembshuria për krijesat e Tij dhe mirëkuptimi ndaj krijesëspër hir të krijuesit është një fundament i rëndësishëm që e maturon individin dhe shoqërinë.Me konkluzionet moralo-etike merret shkenca e moralit dhe etikës islame.Sado që konkluzionet e islamit shqyrtohen në tri pjesë dhe, përsa i përket zbatimit nga anajonë, ndahen në besimore, praktike dhe moralo-etike, në një kuptim janë që të gjitha besimore,sepse, pavarësisht nga klasifikimi, një konkluzion fetar i evidentuar dhe vendosur me ajetkur'anor me kuptim të drejtpërdrejtë dhe hadith të njohur (mutevatir) gjithashtu me kuptim tëdrejtpërdrejtë, duhet besuar detyrimisht (farz) se është i fesë. Për shembull, besimi se krimi ivrasjes dhe përfolja pas shpine (gijbet) janë të ndaluara (haram), se falja e namazit është farz,është i domosdoshëm dhe i detyrueshëm (farz). Ky është një konkluzion besimor. Ndërkaq,ndërsa vrasja dhe falja e namazit futen te veprimet praktike, përfolja pas shpine futet te çështjetmoralo-etike. Në këto kushte, po qe se një njeri nuk beson se krimi i vrasjes dhe përfolja passhpine janë haram, kurse falja e namazit është farz, bëhet mohues (kafir). Por po qe se i besonkëto konkluzione por e kryen haramin ose nuk e kryen farzin, mbetet besimtar i quajtur besimtarmëkatar.B. KONKLUZIONET RACIONALEPër qenien dhe konceptin mbi të, arsyeja jep tre lloj konkluzionesh: a. domosdoshmëri; b.mundësi; c. pamundësi. Kështu, ekzistenca e Allahut dhe rezultati i veprimit matematik 2:2=1janë domosdoshmëri; një gjë, ekzistenca e së cilës ndaj mosekzistencës së saj është e barabartë(50%:50%), është mundësi; një gjë, pamundësia e së cilës është e detyrueshme, si, p.sh., qenia edy zotave, qenia e pjesës më e madhe se e së tërës, është pamundësi.Feja islame i ka dhënë shumë rëndësi arsyes. Prandaj, shqyrtimi i konkluzioneve racionale(mendore-arsyetimore) është me vlerë.I. Domosdoshmëria (vaxhib)Eshtë gjëja, ekzistenca e së cilës është domosdoshmëri e individualitetit të saj, mesindividualitetit dhe ekzistencës së saj nuk ka tjetërsi, nuk ka nevojë për ndonjë shkak që tëekzistojë, mosekzistenca e saj nuk mund të mendohet. 350 Nëse mospranimi i mosekzistencës sësaj është rrjedhojë e individualitetit të saj, quhet "domosdoshmëri në vetvete" ose"vetëdomosdoshmëri" (vaxhib lizatihi). Nëse mospranimi i mosekzistencës së saj është rjedhojë enjë gjëje tjetër, quhet "domosdoshmëri nga jashtë" ose "jashtëdomosdoshmëri" (vaxhib ligajrihi).Si shembull për vetëdomosdoshmërinë mund të sillet individualiteti i Allahut, kurse përjashtëdomosdoshmërinë, atributet e Allahut.Karakteristikat tipike të vetëdomosdoshmërisë janë këto:350 Si koncept filozofik, domosdoshmëria është lidhja kauzale e ekzistencës ndaj individualitetit; ekzistenca e gjësë sëdomosdoshme është rrjedhojë imediate dhe e pashmangshme e individualitetit të saj.169