Coğrafiya tarixi - Kitabxana.Net» Milli Virtual Kitabxana

dəfə yaxınlaşdığı gün-28 yanvar 1820-ci il onun kəşf olunma tarixi kimi qəbul olunur. Sonralar bir sıra digər
ekspedisiyalarda iştirak etmiş F.F.Bellinshauzeni sonuncu böyük dəniz səyyahı adlandırmaq olar. Yerin axırıncı
materiki artıq kəşf olunmuşdur.
Dəniz səyyahlarının, yəni ilk kəşfiyyatçıların işləri hələlik başa çatsa da, səyahətçilərin işləri davam edirdi. Belə ki,
bütün materiklərdə hələlik öyrənilməmiş çoxlu «ağ ləkələr» qalırdı. Onlar iki qütb dairəsində daha çox idi.
Rusiyanın özündə olan sosial-iqtisadi vəziyyət ölkənin təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının hərtərəfli öyrənilməsinə
diqqəti artırmağı tələb edirdi. Bu məqsədlə təşkil olunan akademiya ekspedisiyaları (1768-1774-cü illərdə) Rusiyada
yeni tipli tədqiqatın aparılmasının əsasını qoydu. Tədqiqatlar geniş əraziləri əhatə edirdi: P.S.Pallasın marşrutu
Volqaboyunu, Xəzər sahillərini, cənubu Uralı, Altayı kəsib keçirdi; İ.Q.Georqi Baykalın ilk tədqiqini apardı;
S.Q.Qmelin Don, Qafqaz, şimali İran vilayətlərini tədqiq etdi.
Pallas ilk dəfə Rusiyanın oroqrafiyasının şəklini verir. Xəzər ətrafında cavan relyefin olduğunu göstərir, keçmişdə
Xəzər-Qara dəniz hövzəsinin bir olması fərziyyəsini irəli sürür.
Kanada ərazisinin öyrənilməsi davam etdirilir: A.Makkenzi sonralar onun adı verilən çayla üzü aşağı enərək Şimal
Buzlu okeanına çıxır və eyni zamanda ilk dəfə Qayalı dağlardan keçərək Sakit okeana enir.
Cənubi Amerika təbiətinin həqiqi öyrənilməsi 1799-1804-cü illərdə Aleksandr Humboltun və E.Bonplanın buraya
olan səyahətlərindən sonra başlanmışdır. Onların apardıqları tədqiqatlar Orinoko hövzəsini, ekvatorial Andları və
həmçinin Meksika yaylasını əhatə edirdi. Özünün coğrafi nəticələrinə görə bu XVIII əsrin sonu və XIX əsrin
başlanğıcında aparılan tədqiqatların ən görkəmlisi hesab olunurdu.
İngiltərə hökuməti Daxili Afrikanın öyrənmək üçün şirkətlər təşkil edir. Bu şirkətlər tərəfindən Qərbi Afrikanın,
xüsusilə Niger çayı hövzəsinin tədqiqi aparılır.
Aparılan bütün bu səyahətlərin nəticələri təhlil edilir, ümumiləşdirilir və coğrafi ideyaların sonrakı inkişafına güclü
təkan verir.
XVIII əsrin ortalarında Fransada klassik coğrafi materializm cərəyanı meydana gəldi ki, bu cərəyanın da görkəmli
nümayəndəsi fransız filosofu və Böyük Fransa inqilabının ilhamçısı Şarl de Monteskyö (1689-1755) olmuşdur.
Onun «Qanunların ruhu haqqında» kitabı təbii şəraitin ictimai inkişafa təsirinə həsr edilmişdir. Bu əsrin ayrı-ayrı
fəsillərində o, xalqların həyatına, hətta onların siyasi təşkilinə təbiətin təsiri haqqında məlumat vermişdir. Coğrafi
şəraitin müxtəlifliyinin qanunvericiliyə təsirinə xüsusilə diqqət yetirən filosof həmin kitabda «İqlimin
xüsusiyyətlərinə qanunların münasibəti haqqında», «Torpaqların təbiətinə qanunların münasibəti haqqında» adlı
xüsusi fəsillər verməsi heç də təsadüfü deyil. O, təbiətin dəyişdirilməsində insanların rolu haqqında mütərəqqi
fikirlər söyləmişdir.
Bu dövrün humanitar elmlərində-fəlsəfədə, siyasi iqtisadda, tarixdə yeni qanunlar kəşf edilir, yeni fikirlər əmələ
gəlirdi. Kant, Hegel, Feyerbax kimi filosoflar, Adam Smit və David Rikardo kimi iqtisadçılar meydana çıxırdı.
Fəlsəfə və siyasi iqtisaddakı yeni fikirlər elmin başqa sahələrinə təsir etdiyi kimi, coğrafiyanın inkişafında da
müəyyən rol oynayırdı; filosoflar və siyasi iqtisadçılar coğrafiyanın nəzəri məsələləri haqqında da çoxlu fikirlər
söyləyirdilər.
Ümumiyyətlə, bu yeni dövr coğrafiya elmində də hərtərəfli yüksəliş dövrü oldu. Təsadüfü deyildir ki, XIX əsrin
ortaları klassik dünya coğrafiyasının başlanğıcı hesab edilir. Məhz bu dövrdə A.Humbolt, K.Ritter, İ.Tünen, İ.Kant,
kimi nəhəng, dünya şöhrətli coğrafiyaçılar meydana gəldi. Onlardan sonrakı dünya coğrafiyasının inkişafı bu klassik
coğrafiyaçıların adları ilə bağlıdır. İndiyə qədər də bir çox ölkələrdə onların təsiri hiss edilməkdədir.
Böyük alman filosofu İmmanuil Kant (1724-1804) bir sıra əsərlərində coğrafiyaya da aid qiymətli fikirlər irəli
sürmüşdür. Köniqsberq universitetində fiziki coğrafiyadan mühazirələr oxuyan alim coğrafiyanın elmlər sistemində
tutduğu yeri müəyyənləşdirmişdir və göstərmişdir ki, obyektləri (hadisələri) öyrənmək üçün onları iki üsulla
qruplaşdırmaq olar: birincisi, harada və nə vaxt meydana gəlmələrindən asılı olmayaraq onların mənşəyinə görə,
yaxud bu və ya digər məntiqi təsnifat əsasında; ikincisi, onların məkandakı mövqeyinə və yerinə (coğrafiya) görə və
ya zamana görə (tarix) yaxud fiziki təsnifat əsasında təbiət obyektlərinin məkanındakı mövqeyinə görə
öyrənilməsinə əvvəllər də böyük əhəmiyyət verilmişdi. Amma Kant coğrafiyada sahə (ərazi) konsepsiyasının, yəni
xorologiyanın əsasını qoymuş, təbiətin sahə cəhətdən öyrənilməsini onun tarixi cəhətdən tədqiqindən ayırmışdı.
Onun coğrafiyaya aid fəlsəfi ideyalarının bir xüsusiyyəti də o idi ki, Kant təbiəti və insanı bir-birindən təcrid edilmiş
şəkildə öyrənmiş, təbiəti, əhalini və təsərrüfatı ayrılıqda təhlil etmişdi.
35