Coğrafiya tarixi - Kitabxana.Net» Milli Virtual Kitabxana

Dövrün tələbindən asılı olaraq gah ümumi və gah da regional coğrafi tədqiqatlara üstünlük verilirdi.
R.Constonun kitabının leytmotivlərindən biri də bizim elmdə nəzəri bazanın axtarışlarının gətirib «kəmiyyət
inqilabına» – riyazi coğrafiyaya, modelləşdirməyə çıxarması olmuşdur. Coğrafiyada metodologiya əvəzinə riyazi
metodların tətbiq olunması isə getdikcə sosial coğrafiyanı rəqəmlər və metodlarla verilmiş «quru» elmlər sırasına
endirirdi və müasir riyazi bilikləri olmayanlar artıq coğrafiya jurnallarını və əsərlərini oxuya bilmirdilər. Ona görə
də 70-ci illərdə sahə (ərazi) elmlərində geniş tətbiq olunan «kəmiyyət inqilabi» üsulu kəskin tənqid olunmağa
başlandı. Sosial coğrafiya topladığı informasiya materiallarını yeni texnologiyanı – kompüter və displeyləri geniş
tətbiq etməklə öz mövqeyini qoruyub saxlaya bildi. Bu istiqamətdə Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (CİS)
yaradılması müstəsna rol oynadı.
Sosial coğrafiya elminin ictimai mövqeyi, ona verilən müxtəlif istiqamətli sifarişlərin artması ilə bağlı olaraq
xeyli möhkəmlənmişdir.
Bu elmin regional planlaşdırma və tarazlı (dayanaqlı) inkişafın səmərəli təşkil olunmasında, siyasi coğrafiyanın
əhatəli problemlərinin həllində iştirakı çox əhəmiyyətlidir.
C.Constonun sosial coğrafiya sahəsində apardığı geniş tədqiqatları tamamlamaq məqsədilə ingilis-amerikan
fiziki-coğrafiya elmində baş verən axtarışları ümumiləşdirmək məqsədilə K.Qreqorinin yuxarıda adı çəkilən
monoqrafiyası («Coğrafiya və coğrafiyaşünaslar»), nəşr olunmuşdur. Burada göstərilirdi ki, fiziki coğrafiyada hökm
sürən sadə təsviri yanaşma XX əsrin ortalarına yaxın artıq öz imkanlarını tükətmişdir və onu əvəz edən struktur və
proseslərin qarşılıqlı əlaqə şəklində öyrənilməsi dövrü gəlmişdir. Yalnız bu yolla fiziki coğrafiyada baş verənləri
düzgün səhmana salmaq mümkündür.
Müəllif fiziki coğrafiyanın və onun əsas sahələrinin – geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya, torpaq və
bitki coğrafiyasının nəzəri platformalarının birləşdirilməsi tezisinin vacibliyini irəli sürür. Müasir fiziki coğrafiyada
geomorfologiyanın xüsusilə, tətbiqi geomorfologiyanın Qərbdə aparıcı istiqamət olduğu və daha çox alimin bu
sahədə çalışdığı göstərilir. Elə Qreqorinin özü də kitabında geomorfologiya elminin problemlərinə önəmli yer ayırır.
Fiziki coğrafiyanın üç istiqamətinin: kəmiyyət təhlili, xronologiya və müxtəlif proseslərin öyrənilməsinə üstünlük
verilir. Xronoloji istiqamət təbiət hadisələrinin yaşını və təbii proseslərin dinamikasının tədqiqini əhatə edir. Müəllif
bu istiqamət üzrə Qərbdə çıxan ədəbiyyatın geniş təhlilini verir.
Ətraf mühitə antropogen təsirin müstəqil qüvvə kimi öyrənilməsi coğrafiya elminin hər iki qolunun – fiziki və
iqtisadi coğrafiyanın maraqlarını yaxınlaşdırır. Lakin bununla belə həmin məsələlərin mürəkkəbliyi nəzərə alınaraq
elmlərarası tədqiqatların aparılması inkar edilmir. Gələcəkdə bu elmlərin ixtisaslaşdırılmasını dərinləşdirmədən
tərəqqiyə nail olmaq qeyri-mümkündür. Ona görə də praktiki həyat qabağa baxmağı, təbii proseslərin
proqnozlaşdırılmasına və idarə olunmasına doğru irəliləməyi tələb edir.
Kitabda daha sonra geosistem anlayışından landşafta keçidlə bağlı çətinliklərdən, təkamül nəzəriyyəsinin fiziki
coğrafiyanın inkişaf yolunu müəyyənləşdirməsindəki rolundan, V.M.Devisin geomorfologiyasının dövrülük
konsepsiyasından danışılır.
Relyefin dövrülülüyünü öyrənmək üçün seçilmiş ərazilərin unikal xüsusiyyətlərinin fiziki-coğrafi tədqiqatlara
güclü təsir göstərməsi haqqında kitabda maraqlı faktlar gətirilir. Göstərilir ki, Böyük Britaniya və ABŞ ərazilərinin
geniş sahədə meşələr və ümumiyyətlə təbii bitkilərlə kasıb olması bu ölkələrin fiziki coğraflarının müxtəlif
xarakterli hadisələrin birgə yayılması faktına az diqqət yetirmələrinə səbəb olmuşdur. Bunun əksinə olaraq həmin
ölkələrdə antropogen landşaftın çılpaqlığı birinci növbədə geomorfoloji tədqiqatların aparılmasına əlverişli şərait
yaratmışdır.
Yerin təbiətinin öyrənilməsində, universal qanunauyğunluqların aşkar edilməsində, fiziki coğrafiya elmində
toplanmış informasiyadan birgə istifadə olunmasında beynəlxalq əmək bölgüsünün səmərəliliyinin
yüksəldilməsində K.Qreqorinin əsərinin böyük əhəmiyyəti olacağına inanırıq.
Son illər Türkiyə Respublikası ilə əlaqələrin genişlənməsi coğrafi ədəbiyyatların mübadiləsinə müsbət təsir
göstərmişdir. Əldə olan belə kitablardan Erol Tümerekin «İqtisadi coğrafiya» (İstanbul 1994) və Həyat Doğanın
«Türkiyənin iqtisadi coğrafiyası»dır (İstanbul 1995).
Özünün fundamental monoqrafiyasında Erol Tümerek coğrafiya elminə aid Qərbi Avropa və Türkiyə
alimlərinin fikirlərini ümumiləşdirir və onun müasir həyatın iqtisadi, siyasi və sosial problemlərin həllində fəal
iştirakını göstərir. Onun fikrincə, iqtisadi coğrafiya «Yer üzərində müxtəlif iqtisadi malların harada istehsal edilməsi
imkanlarının olub-olmamasını, təcili lazım olduqda haradan tapa biləcəyini həll edən elmdir. Qısa desək, iqtisadi
coğrafiya insanın həyat fəaliyyəti ilə məşğul olan elmdir».
Həyat Doğanayın iri həcmli dərsliyində (650 səh.) Türkiyə təsərrüfatının bütün sahələrinin coğrafiyası geniş
şəkildə əks olunmuşdur. Ölkənin kənd və meşə təsərrüfatı, dağ – mədən və sənaye sahələri, nəqliyyat və s.
Coğrafiyası çox böyük dəqiqliklə verilmişdir. Bütün coğrafi təsvirlər məzmunlu xəritələr, diaqramlar və cədvəllərlə
müşayiət olunur.
53