Coğrafiya tarixi - Kitabxana.Net» Milli Virtual Kitabxana

V.P.Maksakovskinin son illər yazdığı iri həcmli (600 səhifə) fundamental əsərlərindən biri də dünyanın tarixi
coğrafiyasına (İstoriçeskaya qeoqrafiya mira, M. 1997) həsr olunmuşdur. Bu təqdirəlayiq əsərin qayəsi təkcə coğrafi
baxımdan tarixi proseslərin qiymətləndirilməsi olmayıb, həm də tarixi-coğrafi araşdırmaların necə aparılmasını
göstərmişdir. Onun ən ümdə vəzifəsi dünyanın müasir xəritəsinin, təsərrüfatının və əhalisinin formalaşma tarixini
göstərməkdir. Özü də əhalinin artması, hərəkəti maddi və mənəvi mədəniyyəti əsas kimi götürülür. Dünya
mədəniyyətlərinin səciyyələndirilməsində şəhərlərin inkişaf tarixindən geniş istifadə olunur. Qədim şəhərlərin –
İyerixon, Milet, Afina, Roma, İsgəndəriyyə və s. mədəniyyətin və elmin, o cümlədən coğrafiyanın inkişafında
oynadıqları əvəzsiz rolu qeyd olunur.
Coğrafi baxımından bu kitabın ən mühüm ana xəttlərindən biri də Yer haqqındakı biliklər səviyyəsini
sistematik təsvir etməsi, coğrafiya elminin vəziyyətini və inkişafını səciyyələndirməsidir.
Bu dövrdə (1990-2000-ci illər) xarici ölkələrin iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiya ədəbiyyatlarında bizim üçün
önəmli olan, təcrübə rolunu oynaya bilən bir sıra yeni problemlər irəli sürülür. Bunların sırasına: Qərb-Şərq və
Şimal-Cənub iqtisadi inteqrasiyası, sərhədyanı əməkdaşlıq, azad iqtisadi zonalar üçün coğrafi məkanın seçilməsi
meyyarları, beynəlxalq coğrafi əmək bölgüsü və inteqrasiyanın yeni mərhələsi, regionların tarazlı inkişafı, mərkəz
və əyalətlərin (periferiyanın) qarşılıqlı münasibətləri və s. daxildir. Göstərilən bu problemlərin həlli bazar
münasibətləri quran postsosialist ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası elminin yeni ideyalarla zənginləşməsinə
səbəb olacaqdır.
V.P.Maksakovskinin son illər çap olunan və böyük maraq doğuran yeni səpgili əsərlərindən biri də «coğrafi
mədəniyyət»ə (Qeoqrafiçeskaya kultura. M.1998) həsr olunmuş dərsliyidir. Burada ilk dəfə coğrafi mədəniyyət
anlayışı, müasir məktəb coğrafiyasında onun vəziyyəti ətraflı nəzərdən keçirilir. Qeyd olunur ki, bütövlükdə
coğrafiya elminin və məktəb coğrafiyasının reytinqinin aşağı olması coğrafi mədəniyyətin səviyyəsinə də mənfi təsir
göstərir. Bunun səbəbi elmlər sırasında coğrafiya elminin tutduğu yerin «direktiv orqanlar» tərəfindən lazımı
dərəcədə qiymətləndirilməməsi və coğrafiya müəllimlərinin böyük əksəriyyətinin, xüsusilə kənd yerlərində coğrafi
baza təhsillərinin aşağı olmasıdır.
Müəllif daha sonra göstərir ki, mədəniyyət xeyli aydın seçilən «üfüqi» (horizontal) və «şaquli» (vertikal)
aspektlərə malikdir. Birinciyə misal olaraq dünya mədəniyyətinin iki böyük ərazi tiplərini-qərb və şərq, və çoxsaylı
digər tiplərini və yarım tiplərini göstərmək olar.
Mədəniyyət anlayışının «sahə» və ya «şaquli» aspektləri də yekcins deyildir. Biz riyaziyyat, fizika, tarix,
coğrafiya və başqa mədəniyyətlər haqqında ətraflı danışa bilərik. Onların hər birinin, o cümlədən coğrafi
mədəniyyətin müstəqil yaşamaq hüququ vardır. Ümumbəşər mədəniyyətin və təhsilin inkişafında coğrafiyanın rolu
haqqında məşhur elm adamları da sözlər demişlər. Coğrafi mədəniyyət son illər iqtisadi, kartoqrafik və ən vacibi isə
ekoloji mədəniyyət elementləri ilə xeyli zənginləşmişdir. Ekoloji mədəniyyət planetimizdə yaşayan bütün insanların,
ətraf mühitin qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə onun yararlı halda verilməsi sahəsində öz səylərini
birləşdirmələri ilə səciyyələnir.
Coğrafi mədəniyyət anlayışı V.P.Maksakovski tərəfindən dar və geniş mənada şərh olunur. Birinci halda
söhbət, coğrafiya mütəxəssislərinin peşəkarlıq mədəniyyətindən, onların öz elmlərinin başlıca nəzəri və tətbiqi
məsələlərini dərindən bilmələrindən gedir. Geniş mənada coğrafi mədəniyyət, müasir sivilizasiyalı cəmiyyətin hər
bir vətəndaşının coğrafiya sahəsində tələb olunan həcmdə biliklərə sahib olmasıdır. Bu düyün nöqtəsində müəllim
aralıq mövqe tutaraq bir tərəfdən coğrafiya mütəxəssisi, digər tərəfdən isə gənclər arasında kütləvi coğrafi
mədəniyyətin yayıcısı kimi çıxış edir. Coğrafi mədəniyyət dörd əsas ünsürü əhatə edir: 1. Dünyanın coğrafi
mənzərəsini; 2. Coğrafi təfəkkürü; 3. Coğrafi metodları; 4. Coğrafi dili. Göstərilən ünsürlərin kitabda geniş
təhlili verilmişdir.
90-cı illərdə fiziki coğrafiya elminin inkişafı və tədrisi sahəsində xeyli irəliləyişə nail olunmuşdur.
A.A.Qriqoryev, S.K.Kolesnik, F.N.Milkov və b. coğrafi təbəqənin formalaşması, onun strukturu, dinamikası və s.
haqqında fundamental tədqiqatlar aparmışlar, dərsliklər nəşr etdirmişlər. Belə maraqlı dərsliklərdən biri də
F.N.Milkovun «Ümumi yerşünaslıq» (1990) kitabıdır. Universitet tələbələri üçün nəzərdə tutulan bu dərsliyin ilk üç
fəsli yerşünaslığın ənənəvi obyekti olan coğrafi təbəqəyə, ona göstərilən planetar və kosmik təsirə, strukturuna həsr
olunub. Landşaftın dinamikası, maddələr və enerji mübadiləsi kimi məsələlərinin təhlilinə dərslikdə xeyli yer
ayrılmışdır. F.N.Milkov həmçinin yerin landşaft sferasına və onun əsas növlərinə – yerüstü, buzlaq, quru, su, dib və
s. təhlilinə aid özünün əsaslı töhfəsini vermişdir. Təbii zonalıq, onun haqqındakı müasir təsəvvürlər, enlik,
hidrotermik, orogen, şaquli landşaft zonalığı müfəssəl şəkildə işıqlandırılır.
E.P.Romanovanın rus dilində çapdan çıxan (Sovremennıye landşaftı Evropı (M.1997)) dərs vəsaitində
Avropanın təbii landşaftlarının yaranması amilləri və yerləşmə qanunauyğunluqları, təsərrüfatda onların
mənimsənilməsi tarixi, antropogen təsirin altında transformasiyası və s. tədqiq olunur. Avropanın iri regionlarındakı
landşaftların yaranması və müasir xüsusiyyətləri şərh olunur.
66