begiak arrigarri

Aro berri orren eragiñari esker, berebiziko aldaketak eginziran jakintzan, politikan, erlijioan eta arte-gaietan. Literaturan,aurreko bideak saiets utzirik, Grezia'ko eta Erroma'ko klasikuakartu ziran eredu. Ikaragarria noski Petrarka'k sartu zuen berriztea,onenak bait ditugu elertiko irudi txairoak, olerkera bereziak,izadiari buruzko alderdiak margo ederrez jaztea, maiteolerkiaketa giza-bamera jetxitzea.Izkuntzari dagokionez, aurrena latin klasikua erabilK zuenPizkundeak, txukun ta lerden apaindua; baiña laster, berezkoariberea zor zaiola-ta, latiña auzo utzirik, bakoitza bereizkerari indar ematen aritu zan. Ondorioz, budtzada orri eskerrak,gorakada izugarria egin zuten erri-izkuntzak eta arte-gaiak.Pizkunde au etzan enderri guztietan garai berdiñez jazo.Italia'n, esate baterako, XV'garren mende azkenerantza asi taXVI'garren guztian indartsu jarraitu zuen, Angelo Poliziano,Sannazaro, Bembo, Mgel Anjel, Ariosto, I. Tasso, Maquiavelota besteak buru zirala; Frantzia'n, P. Ronsard, F. Rabelaiseta M. Montaigne ditugu nabarienak; Alemania'n eta Olanda'n,Hans Sachs eta Erasmo; Espaiña'n, J. Boscan, Garzilaso de laVega, Valdes anaiak, Aita Antonio Gebara, Prai Luis de Leon,Herrera, Erzilla bermiotarra, eta mistikan Prai Lnis Granadakoa,Etxaide'tar Melon, Santa Teresa ta Gurutzeko Donibane;Portugal'en, Camoes, Ribeiro, Gil Bizente; Inglaterra'n, TomasMoro, Sidney, Spencer eta Shakespeare.Euskal erria inguratzen zuten, eta beuren bi izkuntzak, ots,prantsera ta espaiñera, onela edo zeuden: Frantzia'n, 1515'garrenurtean, asi berria zan Pizkundea, Frantzisko I'arekin noski;eremu zabal ontako literaturak izan zituzten beren goraldiak,baiña garai artan etzeuden orren loretsu. Izkuntza bera ere, lehendikbitan zatitua —oc izkuntza ta oil izkuntza— izkelgi askotanbereziturik zegoen. Baiña azkenik Prantzi-ugartekoak, auda, prantzi-dzkelgi edo dialektuak gainduko zitun besteak, izkuntzaidatzi, bakar ta literatuzkoa egiñik. Eta ordukoak dira74