de sahagun lucas, juan - fenomenologia y filosofia de la religion.pdf
de sahagun lucas, juan - fenomenologia y filosofia de la religion.pdf
de sahagun lucas, juan - fenomenologia y filosofia de la religion.pdf
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
184 Fenomenología y filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión<br />
I. PRESUPUESTOS FUNDAMENTALES: EXPERIENCIA<br />
PREFILOSÓFICA Y VIVENCIA RELIGIOSA<br />
Para encontrar el fundamento último <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión como hecho<br />
humano, es necesario bucear en <strong>la</strong> entraña misma <strong>de</strong>l hombre. Ello<br />
obliga a echar mano <strong>de</strong> unos presupuestos fundamentales basados en<br />
datos primigenios. Son dos los principales: <strong>la</strong> experiencia prefilosófica<br />
y el hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivencia religiosa. Ambos nos vienen proporcionados<br />
por <strong>la</strong> fenomenología y <strong>la</strong> antropología filosófica, como<br />
hemos referido en escritos anteriores '.<br />
1. Experiencia prefilosóflca<br />
Para esc<strong>la</strong>recer el fondo <strong>de</strong>l problema religioso, nada mejor que<br />
situarnos en un terreno común a todo observador: lo prefilosófico o<br />
prerracional. Por ello enten<strong>de</strong>mos una experiencia previa al saber reflexivo<br />
constituida por el hecho originario <strong>de</strong> nuestra presencia al mundo.<br />
El hecho <strong>de</strong> estar en el mundo nos inserta en <strong>la</strong> realidad colocándonos<br />
en el área <strong>de</strong>l ser. Ello supone un conocimiento primigenio <strong>de</strong> lo real,<br />
connatural a <strong>la</strong> condición humana, que da pie al saber racional cuya<br />
explicación compete a <strong>la</strong> filosofía. Con esto queremos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> experiencia<br />
humana no se circunscribe al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciencia. Comporta<br />
a<strong>de</strong>más cierto sentido <strong>de</strong>l ser o saber previo implicado en <strong>la</strong> misma<br />
estructura <strong>de</strong>l hombre, es <strong>de</strong>cir, en su peculiar rango ontológico. Es lo<br />
que X. Zubiri ha l<strong>la</strong>mado inteligencia sentiente y que con anterioridad<br />
santo Tomás había <strong>de</strong>signado como lumen naturale o connatural apertura<br />
<strong>de</strong>l hombre al ser. Es, ni más ni menos, el modo específico <strong>de</strong><br />
habérnos<strong>la</strong>s los hombres con <strong>la</strong>s cosas, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio <strong>la</strong>s captamos<br />
no como meros estímulos, sino como realida<strong>de</strong>s.<br />
Esto es <strong>de</strong>bido a una capacidad peculiar nuestra que se actualiza<br />
al contacto con <strong>la</strong> experiencia y hace que el hombre se re-vele a sí<br />
mismo a <strong>la</strong> vez que reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> realidad y el ser <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. Ni c<strong>la</strong>ra<br />
evi<strong>de</strong>ncia ni i<strong>de</strong>a innata, sino disposición natural por <strong>la</strong> que se obtiene<br />
cierta comprensión <strong>de</strong>l ser anterior al discurso racional. Para algunos<br />
es i<strong>de</strong>a virtual, todavía no reflexiva.<br />
Los padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> fenomenología, E. Husserl y M. Merleau-Ponty,<br />
<strong>de</strong>nominaron este estadio primigenio <strong>de</strong>l conocimiento humano «intención<br />
originaria» o «intencionalidad operante», que capacita al sujeto<br />
para saber qué es conocer y qué significa <strong>la</strong> verdad 2 . También<br />
1 Cf. J. <strong>de</strong> Sahagún LUCAS, Interpretación <strong>de</strong>l hecho..., ed. c, 116-168; ID., Dios,<br />
horizonte..., ed. c., 116-118.<br />
2 Cf. M. MERLEAU-PONTY, Phénoménologie <strong>de</strong> <strong>la</strong> perception (París 1945), p.XIII,<br />
478: E. HUSSERL, Fórmale und transcen<strong>de</strong>ntale logik: Gesammelte Werke, XVII<br />
(1974), 208.<br />
C. 7. Justificación racional <strong>de</strong> <strong>la</strong> actitud religiosa 185<br />
los clásicos reconocieron esta capacidad l<strong>la</strong>mándo<strong>la</strong> appetitus veri o<br />
natural apertura <strong>de</strong>l hombre a <strong>la</strong> verdad, que santo Tomás formuló<br />
<strong>de</strong> esta manera: el objeto formal <strong>de</strong>l entendimiento humano es el ser<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas sensibles. No el dato experimental <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias positivas<br />
ni <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l ser en cuanto ser, sino <strong>la</strong> dimensión <strong>de</strong> realidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que entran en el ámbito <strong>de</strong> nuestra experiencia. «Aquello<br />
que es entendido por nosotros en el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida presente es<br />
<strong>la</strong> quiddidad (el ser) <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa material, que es el objeto <strong>de</strong> nuestro<br />
entendimiento» 3 .<br />
Quiere <strong>de</strong>cir esto que, en el contacto con <strong>la</strong>s cosas, el hombre no<br />
sólo capta <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s sensibles, obra <strong>de</strong> los sentidos, sino que<br />
también <strong>la</strong>s entien<strong>de</strong> y aprehen<strong>de</strong> su carácter <strong>de</strong> realidad, su ser. Es<br />
lo que Zubiri quiere expresar con su teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> inteligencia sentiente<br />
o modo estructural <strong>de</strong> abordar el hombre <strong>la</strong> realidad. Es <strong>la</strong> habitud<br />
humana como aprehensión sentiente <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, en cuanto que<br />
sentir e inteligir humanos no son dos datos distintos ni completos,<br />
sino los dos momentos <strong>de</strong> un solo acto. Es <strong>de</strong>cir, el hombre entien<strong>de</strong><br />
sintiendo y siente entendiendo. En consecuencia, «inteligir —dice<br />
Zubiri— es un modo <strong>de</strong> sentir, y sentir es en el hombre un modo <strong>de</strong><br />
inteligir» 4 . El hombre capta <strong>la</strong>s cosas no como meros estímulos,<br />
sino como realida<strong>de</strong>s.<br />
Hay que <strong>de</strong>cir, por tanto, que el conocimiento humano va siempre<br />
acompañado <strong>de</strong> un saber inexpreso <strong>de</strong>l ser como condición <strong>de</strong>l<br />
pensamiento racional. Según esto, <strong>la</strong> pregunta sobre el ser es inherente<br />
al hombre en virtud <strong>de</strong> su peculiar re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s cosas. Por<br />
eso pudo <strong>de</strong>cir santo Tomás que el conocimiento <strong>de</strong> Dios (Ser por<br />
antonomasia) es connatural al ser humano («Insertum naturaliter nobis»:<br />
I, q.2, a.l, adl), como experiencia amplia y profunda que no<br />
tiene nada que ver con <strong>la</strong> impresión sensible <strong>de</strong>l empirismo ni con <strong>la</strong><br />
experimentación contro<strong>la</strong>da por los científicos, pero que contiene<br />
una verdad que explicitará <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> reflexión racional. Todo ello<br />
es <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong>l hombre en el área <strong>de</strong>l ser, cuyo reflejo<br />
es <strong>la</strong> conciencia religiosa.<br />
2. Vivencia religiosa<br />
La hemos <strong>de</strong>finido en capítulos anteriores (V y VI), pero <strong>la</strong> retomamos<br />
ahora para centrar sobre el<strong>la</strong> nuestra reflexión filosófica y<br />
crítica. Se trata, como veíamos, <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
3 I, q.84, a.7. Y aña<strong>de</strong>: «Proprium objectum intellectus est ens intelligibile, quod<br />
qui<strong>de</strong>m comprehendit omnes differentias et species entis possibilis»: C. Gent, II,<br />
c.98. 4 X. ZUBIRI, Inteligencia sentiente (Madrid 1980), 13, 78-83.