Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

Inleiding: Keuzen in de sociale zekerheid
Grenzen: tot welke kring van personen beperkt de solidariteit zich? Lange tijd was het
antwoord op deze vraag simpel: het stelsel van sociale zekerheid was een nationaal
arrangement waar in beginsel alle staatsburgers onder vallen. Met het geleidelijk
open gaan van de landsgrenzen en de toenemende internationale immigratie wordt
het echter onvermijdelijk ons de vraag te stellen onder welke voorwaarden buitenlanders
toegang kunnen krijgen tot de verzorgingsstaat. Vereist de ‘interne solidariteit’
met de gevestigden niet onvemijdelijk dat de ‘externe solidariteit’ met buitenlanders
wordt beperkt? Betekent dit dat de toegang tot ons grondgebied moet worden
beperkt of alleen de toegang tot de arrangementen van de verzorgingsstaat?
Uit de discussie in de eerste werkconferentie bleek dat er een breed besef leeft dat de
solidariteit onder druk staat. De meningen lopen echter uiteen over wat de belangrijkste
bedreigingen voor de solidariteit zijn. Sommigen zoeken de oorzaak vooral in
sociaal-culturele ontwikkelingen. Burgers worden individualistischer en consumentistischer.
Door de dominante rol van de anonieme staat in het stelsel van sociale
zekerheid, is er geen bindend element meer dat burgers ervan doordringt dat zij deel
uitmaken van een groter geheel. Hierdoor claimen steeds meer burgers rechten zonder
zich bewust te zijn van hun plichten. Ook het gebrek aan selectiviteit van de
bestaande sociale zekerheid wordt wel genoemd als oorzaak van afkalvende solidariteit.
Als collectieve voorzieningen ook ten goede komen aan mensen die er eigenlijk
geen behoefte aan hebben – bijvoorbeeld een AOW-uitkering voor mensen met een
hoog eigen pensioen – dan versterkt dit het idee van rechten zonder plichten.
Waarom zou men nog bijdragen aan voorzieningen die ook ten goede komen aan
mensen die ze niet nodig hebben? Daar staat tegenover dat hoe selectiever de regelingen
zijn, hoe meer uitsluitingsmechanismen ontstaan en hoe minder beleid op
steun van de middengroepen zal kunnen rekenen.
Een andere mogelijke bedreiging voor de solidariteit is de internationalisering of globalisering.
De voortschrijdende Europese integratie zal de beleidsconcurrentie versterken,
waardoor nationale staten onder druk staan om hun collectieve uitgaven te
verlagen om ruimte te scheppen voor lagere lasten. Ook de afnemende vraag naar
laaggeschoolde arbeidskrachten ten gevolge van de verplaatsing van economische
activiteiten naar lagelonenlanden kan de solidariteit doen afbrokkelen. Hierdoor
dreigt immers een groeiende groep in Nederland permanent aan de kant te blijven
staan en afhankelijk te worden van de sociale zekerheid.
Tijdens de werkconferentie bestond steun voor de in het politieke debat omstreden
stelling dat de solidariteit vooral wordt bedreigd door politiek-ideologische motieven.
Het is maar de vraag of de financiële houdbaarheid van de sociale zekerheid een
probleem is (de uitgaven in procenten van het bruto binnenlands product zijn teruggevallen
naar het niveau van de jaren zestig!), terwijl onderzoek van onder andere het
11