Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

De ‘andere’ verzorgingsstaat
ferentiatie, de veranderde samenstelling van de arbeidsmarkt, waaronder de massale
toestroom van vrouwen op de arbeidsmarkt, de nieuwe sociale risico’s in de kenniseconomie,
en de snelle vergrijzing van de bevolking, om effectief maatwerk op microniveau
(Van der Meer et al., 2003).
Deze ontwikkeling confronteert beleidsmakers met een netelig vraagstuk: hoe kan
Europa’s normatieve ambitie van sociale rechtvaardigheid in lijn worden gebracht
met het streven, geformuleerd tijdens de Raad van Lissabon in 2000, om in 2010 “de
meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld te worden met
hogere en betere werkgelegenheid en meer sociale cohesie”(Europese Raad, 22 en 23
maart 2000)? Budgettaire druk heeft, sinds het begin van de jaren tachtig, weliswaar
bijgedragen aan een cumulatie aan hervormingen en reorganisaties gericht op de
afslanking van de bestaande structuren. Hierdoor worden echter noodzakelijke
investeringen in een ‘andere’ en ‘nieuwe’ verzorgingsstaat, die sociaal beleid op een
meer robuuste leest schoeien, in de kiem gesmoord.
De tragiek van beleid is wel dat pijnlijke maatregelen niet worden genomen in ‘goede
tijden’ maar pas als de nood aan de man is. De politieke verleiding is dan groot om te
scoren op versobering en afslanking in de hoop dat met minder sociaal beleid de economie
meer turbulentiebestendig wordt gemaakt. Dit is een illusie om twee redenen.
Hervormingen bestaan uit hard bevochten veranderingen en dat gaat niet vanzelf.
Ingrijpen in de sociale zekerheid brengt grote politieke risico’s met zich mee: denk aan
de open zenuw van de WAO en de recente conflicthaard van het prepensioen. In de
tweede plaats is juist nieuw beleid nodig in de sfeer van de kinderopvang, het onderwijs,
activering, gezondheidszorg, om een maximale arbeidsparticipatie te bevorderen
en zo de houdbaarheid van de pensioenen op termijn te waarborgen.
Internationale concurrentie, de vergrijzing en ontgroening van de bevolking, de instabiliteit
van arbeidsmarkten en gezinnen, en de groeiende kosten van de gezondheidszorg,
maken hervormingen onontkoombaar. De discussie over de toekomst van
de verzorgingsstaat aan het begin van de 21ste eeuw moet echter niet worden
gevoerd aan de hand van onvruchtbare ideologische metaforen als ‘permanente
crisis’,‘institutionele inertie’ en ‘onhoudbaarheid’; een discours dat in het huidige tijdsbestek
iets van heropleving meemaakt. Mijn bijdrage staat in het teken van de ‘hervormingsontvankelijkheid’
van de verzorgingsstaat. Ik vat verzorgingsstaat breed op
als al het beleid dat van invloed is op de levenskansen van burgers; dat houdt niet op
bij de sociale zekerheid, maar omvat macro-economisch beleid, loonbeleid en
arbeidsverhoudingen, arbeidsmarktbeleid en regulering, tot en met de maatschappelijke
dienstverlening (kinderopvang, onderwijs, medische zorg, en volkshuisvesting).
Het betoog is als volgt opgebouwd. Om te beginnen kijk ik terug op een aantal ingrijpende
beleidsveranderingen die hebben plaatsgevonden sinds het midden van
56