Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

De ‘andere’ verzorgingsstaat
Het trilemma van de semi-soevereine verzorgingsstaat
Eén van de grootste opgaven waarvoor de lidstaten van de Europese Unie aan het
begin van de 21ste eeuw staan, is de hervorming van de verzorgingsstaat. De problemen
waarmee de verzorgingsstaat te kampen heeft zijn het gevolg van het
samenspel van drie factoren.
Van buitenaf wordt de verzorgingsstaat zoals we die kennen geconfronteerd met de
verheviging van de internationale concurrentie. Van binnenuit passen veranderingen
in arbeidsmarktpatronen, gezinsleven en samenlevingsvormen, en de demografische
opbouw in de samenleving niet meer bij het type sociaal beleid dat in de tweede helft
van 20ste eeuw tot volle wasdom is gekomen. In de derde plaats kampt de verzorgingsstaat
met een enorme fiscale en budgettaire last (eigenlijk al sinds het begin van
de jaren tachtig) als gevolg van eerder aangegane verplichtingen in de sfeer van collectief
gefinancierde inkomensoverdrachten.
Deze erfenis uit het verleden toen de verzorgingsstaat was geënt op naoorlogse demografische
verhoudingen, industriële productie en de toen geldende arbeidspatronen
en gezinsverhoudingen, drukt als niet aflatende financiële last op de begroting. In het
licht van de vergrijzing zal deze financiële druk op de verzorgingsstaat in de nabije
toekomst alleen nog maar toenemen. Kortom, de verzorgingsstaat ziet zich gesteld
voor een postindustrieel trilemma: extern zijn de economische grenzen van de nationale
verzorgingsstaat verzwakt; intern is sprake van nieuwe sociale risico’s die vragen
om ‘nieuw’ beleid; en historisch is sprake van overbelasting vanwege vigerende collectieve
verplichtingen.
Het trilemma van de hedendaagse verzorgingsstaat is niet alleen een nationaal probleem,
maar bij uitstek een Europese uitdaging. De Europese verzorgingsstaat bereikte
zijn volle wasdom in de periode na de wederopbouw, toen nationale beleidsmakers
hun economische grenzen nog volledig onder controle hadden. Dit is niet langer het
geval. Met de verdere verdieping van de Europese economische integratie in de afgelopen
decennia zijn het reguleringsvermogen en de herverdelingscapaciteiten van de
nationale verzorgingsstaten onder druk komen te staan.
De Europese verzorgingsstaat is semi-soeverein geworden. In een Europa met geïntegreerde
markten is een gezonde arbeidsmarkt en deugdelijke sociale bescherming
niet meer een zaak van alleen nationale overheden; grensoverschrijdende belangen
vergen onderlinge beleidscoördinatie op nationaal zeer gevoelige terreinen als het
arbeidsmarktbeleid, en beleid ten aanzien van de sociale zekerheid, pensioenen, en
armoedebestrijding. De intensivering van economische internationalisering en de
verregaande Europeanisering van macro-economisch beleid (interne markt en EMU)
hebben de grenzen verlegd waarbinnen binnenlandse coördinatie mogelijk is en stellen
nieuwe eisen aan slagvaardig beleid. Bovendien vragen processen van sociale dif-
55