Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

De solidariteit onder druk
Een veel gehoorde interpretatie van individualisering is dat mensen meer gericht
raken op hun eigen belang en minder op het belang van anderen of van hun gemeenschap
als geheel. Dit zou leiden tot een vermindering van eenzijdige solidariteit waarvan
men zelf geen voordeel ondervindt. Het hoeft echter niet van invloed te zijn op
tweezijdige solidariteit die op het eigen belang berust. Het is zelfs denkbaar dat die
tweezijdige solidariteit toeneemt juist omdat deze in het eigen belang is.
Individualisering kan ook inhouden dat de samenleving pluriformer en heterogener
wordt. Dit kan twee effecten hebben. Enerzijds kan het ertoe leiden dat mensen zich
minder in anderen herkennen en de ander minder snel als lid van dezelfde gemeenschap
beschouwen. Dit zou met name eenzijdige solidariteit die berust op een gevoel
van verbondenheid met de gemeenschap, onder druk kunnen zetten. Anderzijds kan
een grotere pluriformiteit binnen de eigen gemeenschap ook de scheidslijnen met
andere gemeenschappen doen vervagen, doordat de verschillen binnen gemeenschappen
groter worden dan die tussen gemeenschappen. Dit zou kunnen bijdragen
aan een wijdere solidariteit en minder strikte grenzen tussen degenen met wie men
wel en met wie men niet solidair is. De intensiteit van de solidariteit neemt dan wellicht
af, maar de reikwijdte wordt groter. Het onderscheid tussen ‘interne’ en ‘externe’
solidariteit (zie de bijdragen van Goudswaard en Teulings) wordt minder sterk.
Een derde interpretatie van individualisering is dat mensen meer keuzevrijheid krijgen,
meer autonoom worden. Dit kan drie consequenties hebben voor de solidariteit.
In de eerste plaats krijgen mensen hun normen en waarden steeds minder met de
paplepel ingegoten, maar maken zelf een keuze uit het gevarieerde aanbod aan
waarden en normen in een pluriforme samenleving. Als solidariteit met de medemens
– naastenliefde, zo men wil – een van de waarden is die niet meer vanzelfsprekend
van generatie op generatie worden overgedragen, zou dit kunnen leiden tot het
geleidelijk afbrokkelen van de solidariteit. Naar verwachting zal zich dit het eerste
voordoen bij de jongere generaties en zich geleidelijk over de gehele bevolking verspreiden.
Te verwachten valt dat dit vooral de eenzijdige solidariteit raakt en veel
minder de tweezijdige solidariteit.
In de tweede plaats kan een grotere individuele keuzevrijheid betekenen dat de risico’s
die men loopt sterker worden beïnvloed door het individu. Risico’s worden in toenemende
mate (mede) bepaald door de leefstijl, voedingsgewoonten, tabaks-, drugsen
drankgebruik en andere riskante gedragingen. Er vindt, in de termen van Giddens,
een verschuiving plaats van external naar manufactured risks. Dit kan de bereidheid
doen verminderen om bij te dragen aan de verzekering van de risico’s van mensen die
een meer riskant gedrag vertonen. Dit probleem doet zich vooral voor bij tweezijdige
solidariteit, omdat deze uitgaat van overeenkomstige risico’s.
31