Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

De solidariteit onder druk
Inleiding
Een stelsel van sociale zekerheid is ondenkbaar zonder solidariteit. Men kan zelfs stellen
dat een stelsel van sociale zekerheid de belichaming bij uitstek vormt van formele
vormen van solidariteit op nationaal niveau. Als er vraagtekens worden gezet bij de
bereidheid van burgers tot solidariteit met hun medeburgers, heeft dit dan ook
onmiddellijk consequenties voor de houdbaarheid van het stelsel van sociale zekerheid.
Voor het ontwikkelen van een visie op de gewenste toekomstige inrichting van
de sociale zekerheid is het derhalve essentieel rekening te houden met (mogelijke)
veranderingen in de (bereidheid tot) solidariteit. In deze bijdrage richt ik mij vooral op
een aantal bedreigingen voor de solidariteit en vraag me af welke gevolgen deze
(kunnen) hebben voor het stelsel van sociale zekerheid.
Vooronderstellingen voor solidariteit
Sociale zekerheid onderscheidt zich in twee opzichten van andere vormen van inkomensoverdrachten.
In de eerste plaats veronderstelt sociale zekerheid een zekere
mate van solidariteit. De essentie van sociale zekerheid is immers dat diegenen die,
door het wegvallen van inkomen of door buitengewone kosten, welvaartsverlies
lijden, hiervoor (ten dele) compensatie ontvangen van anderen die geen welvaartsverlies
lijden. Hierin verschilt sociale zekerheid van andere inkomensoverdrachten,
bijvoorbeeld in de vorm van belastingen, ten behoeve van (quasi-)publieke voorzieningen,
waarbij de inkomensoverdracht tussen groepen burgers niet het vooropgezette
doel is. (Feitelijk kan hierbij overigens wel degelijk sprake zijn van inkomensoverdrachten
tussen groepen burgers, zoals bijvoorbeeld meermalen is becijferd in
de SCP-studies naar het ‘Profijt van de overheid’.)
In de tweede plaats gaat het om inkomensoverdrachten tussen ‘anonieme’ personen,
waarbij een formele instantie als ‘bemiddelaar’ optreedt. Dit kenmerk onderscheidt
sociale zekerheid van informele, spontane inkomensoverdrachten, bijvoorbeeld
binnen het gezin of tussen vrienden of een aalmoes aan een bedelaar of giften aan
een ‘goed doel’.
Om te waarborgen dat deze inkomensoverdrachten tussen anonieme personen op
voldoende steun onder de bevolking kunnen rekenen, moet er sprake zijn van een
zeker gevoel van solidariteit of verbondenheid tussen die personen, zonder dat men
elkaar persoonlijk kent. Deze solidariteitsgevoelens veronderstellen dat men iets
gemeen heeft met de ander. Die gemeenschappelijkheid kan zijn gelegen in twee factoren:
• men loopt een vergelijkbaar risico;
• men behoort tot dezelfde gemeenschap.
27