Keuzen in de sociale zekerheid - Paul de Beer

Solidariteit, fatsoen en het naakte bestaan
Aan welke eisen moet een ‘fatsoenlijk’ stelsel van sociale zekerheid voldoen? Een jaar
geleden zou die vraag misschien geleid hebben tot een licht gefronste blik. Waarom
moet een stelsel ‘fatsoenlijk’ zijn? Waarom niet ‘rechtvaardig’, of simpelweg ‘goed’?
Door het nieuwe beginselprogramma van de PvdA, waarin in navolging van Margalit
het begrip ‘fatsoen’ een centrale rol speelt, is dat echter anders geworden.
Een fatsoenlijk bestaan is de maat der dingen geworden.
Zelfs voor een lid van de commissie die dat programma heeft geschreven, is dat wennen.
Maar toen ik me ging verdiepen in de eisen die vanuit goed fatsoen aan een stelsel
van sociale zekerheid gesteld mogen worden, bleek deze eis plotseling vruchtbaar,
ook op terreinen waar het traditionele rechtvaardigheidsbegrip ons vroeger in onoplosbare
problemen bracht. In het navolgende zal ik de eis van goed fatsoen uitwerken
voor vier terreinen: dat van in- en externe solidariteit; dat van de relatie tussen eigen
en maatschappelijk verantwoordelijkheid, en, in het verlengde daarvan, het terrein van
kennis en werk; en tenslotte de relatie tussen jong en oud.
Interne en externe solidariteit
Aan de meeste stukken die ik tien jaar geleden heb geschreven wordt ik nu liever niet
meer herinnerd. De waan van de dagen van weleer is inmiddels vervlogen, nu zijn andere
ambities opportuun. Dat geldt niet voor mijn bijdrage aan een bundel geredigeerd door
Godfried Engbersen en René Gabriels uit 1995, onder de titel: Solidariteit en uitsluiting:
de keerzijde van een en dezelfde medaille.
De kern van mijn betoog toen was dat sociaal-democraten, of meer algemeen, de supporters
van de verdelende rechtvaardigheid, onvermijdelijk geconfronteerd worden met een
vervelende paradox. Wie een pleidooi houdt voor herverdeling binnen de landsgrenzen,
kan niet anders dan die landsgrenzen streng bewaken tegen buitenstaanders of buitenlanders,
die van die herverdeling juist graag zouden willen profiteren. Zo niet dan zullen
vele arme sloebers zich bij onze bijstandskassen melden, en zullen de rijkaards ons land
juist ontvluchten - om in essentie dezelfde reden, namelijk de bijstandkassen, maar nu om
de contributies daaraan te ontlopen.Wie solidariteit in eigen kring bepleit, kan niet anders
doen dan de grenzen van die kring strikt te definiëren, en buitenstaanders vervolgens
rigoureus uit te sluiten. Dat is pijnlijk, want het financiële perspectief van veel buitenstanders
is vaak nog veel minder rooskleurig dan van Nederlanders in de bijstand. Het is
echter ook onvermijdelijk.
Dit inzicht heeft nies aan actualiteit ingeboet. Sterker nog, het is een electorale hit geworden.Tegelijkertijd
is rigoureuze uitsluiting een illusie. Onze grenspalen staan ver uit elkaar,
zowel praktisch als juridisch. Instroom van gelukzoekers is onvermijdelijk en, zoals ik in de
volgende paragraaf zal betogen, ook wenselijk. We kunnen daar allerlei grenzen aan stellen,
maar we kunnen niet om het gegeven heen dat er uiteindelijk immigranten zullen
blijven komen, zeker als onze economie weer net zo gaat bloeien als vijf jaar geleden.
85