download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse Nieuwe 151
lijk was van zeevis. 2 In Holland zal dit niet anders zijn geweest, maar de omslag lijkt daar pas
later te hebben plaatsgevonden. Studie van een reeks beerputten uit Haarlem laat bijvoorbeeld
zien dat pas vanaf de 16de-17de eeuw zeevis daar belangrijker wordt voor de consumptie dan
zoetwatervis, hoewel het assortiment op zich in de loop der tijd niet verandert. 3
Aan de kust kon in de toenemende vraag naar zeevis worden voorzien met verse vis, maar
verder weg boden lang houdbare gezouten vis en stokvis, gedroogde kabeljauw, uitkomst.
Bovendien konden deze producten ook dienen als wintervoorraad. De beroepsvisserij die
zich sinds de 12de eeuw eerst in Vlaanderen en later in Zeeland en Holland ontwikkelde, was
aanvankelijk echter beperkt tot de kustwateren. De haring, die direct voor onze kust nauwelijks
voorkomt, was dan ook niet bereikbaar met de weinig zeewaardige platbodems. Dat
was anders in Schonen, aan de zuidpunt van Zweden. Daar kwamen grote scholen haring
wel vlak voor de kust voor. Na de vangst kon de vis hier makkelijk aan land worden gebracht
voor verdere bewerking. Dit was een kans voor de internationale handel van de Hanzesteden.
Zij maakten gebruik van het gat in de markt en exporteerden grote hoeveelheden gezouten
haring uit Schonen naar de Nederlanden. Pas nadat de vissers uit de Nederlanden
overgingen op grotere schepen konden vanuit de thuishaven haringgronden zoals die voor
de Schotse en Engelse kust worden bezocht en kon de vis gezouten en in tonnen verpakt
worden aangeland. Als aan het eind van de 14de eeuw door zeeroverij de verbinding tussen
Hanze en Schonen verbroken is, komt de markt voor de zogenaamde Vlaamse kaakharing
open te liggen. 4 Het haringbedrijf in Holland maakt met name in de 16de eeuw een snelle
groei door, die zijn hoogtepunt kent in het eerste decennium van de 17de eeuw. Daarna
raakt dit bedrijf weer gedeeltelijk in verval. 5
Haring in archeologische context
Willen we verder terug in de tijd, dan moeten we ons grotendeels verlaten op archeologische
informatie. We zien dan om te beginnen dat haring tot in de Middeleeuwen geen enkele rol
speelde in de voeding van de bewoners van het gebied dat later Holland heet. Zo wordt in het
afval van de neolithische nederzettingen van de kwelders van Noord-Holland een heel scala
van vissen aangetroffen, vooral veel kabeljauwachtigen en platvissen, maar de haring ontbreekt
geheel. 6 Waarschijnlijk kwam – net als tegenwoordig – haring alleen verder op zee
voor, zodat deze vis buiten het bereik van de kustbewoners bleef. Ook in afval van nederzettingen
uit de bronstijd, ijzertijd en Romeinse tijd komen we de haring nauwelijks tegen. Een
uitzondering hierop is een Romeinse nederzetting in Vlaardingen waar naast snoek, winde,
zalm en kabeljauw ook wat haring is aangetroffen. 7 Dit is voor de Romeinse tijd een echte
2 A. Ervynck en W. Van Neer, ‘De overexploitatie van dierlijke producten uit de vrije natuur: archeologische indicatoren
voor historische fenomenen’ in: H. van der Windt en H. van Zon (red.), Mensen en dieren in het verleden (Jaarboek voor Ecologische
Geschiedenis 2004) (Gent / Hilversum 2005) 1-18.
3 K. Esser, ‘Dierlijke resten van ’t Spaarne’ in: E. Jacobs, M. Poldermans en T. van der Zon (red.), Spitten aan het Spaarne. Archeologisch
onderzoek onder de Gravinnehof in Haarlem (Haarlem 2002) 70-86.
4 L. Danhieux, ‘Visserij van de Zuidnederlanders’ in: G. Asaert, J. van Beylen en H.P.H. Jansen (red.), Maritieme geschiedenis der
Nederlanden (Bussum 1976) 277-284; H.A.H. Boelmans Kranenburg, ‘Visserij van de Noordnederlanders’ in: Idem, 285-294.
5 C. van Bochove, ‘De Hollandse haringvisserij tijdens de Vroegmoderne tijd’, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis
1/1 (2004) 3-27.
6 R.C.G.M. Lauwerier, T. van Kolfschoten en L.H. van Wijngaarden-Bakker, ‘De archeozoölogie van de Steentijd’ in: J. Deeben,
E. Drenth, M.-F. van Oorsouw en L. Verhart (red.), De Steentijd van Nederland (Zutphen 2005) 39-66.
7 J. van Dijk en E. Esser, Hoogstad, Object 6.36; Determinatiegegevens zoölogisch materiaal (Intern Rapport Archeoplan Eco, Ossicle
11) (Delft 1995).