download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse vissenboeken 163
naam of initialen, kon de koper op bestelling laten maken voor deze uiterst luxueuze editie.
Het themanummer Hollandse vis gaat over beeldvorming. Welk beeld roept Hollandse vis
op? Met het stellen van de vraag is de definitie van beeldvorming nog niet gegeven. Een
strenge formulering is misschien ook niet nodig. Het begrip zal ruim gehanteerd worden in
de zin van het creëren van een idee, maken van een afbeelding en krijgen van een reputatie. In de ichtyologie
gaat het immers om de toetsing van concepten, het subjectief afbeelden van vissen,
en het twisten over smaak.
Adriaen Coenen
In de 16de eeuw verschenen in Holland nog maar weinig geschriften over vissen. De nieuwsgierigheid
werd vooralsnog nauwelijks geprikkeld, omdat de Hollandse
visserij zich beperkte tot de West-Europese kust en de
meeste vissoorten die men tegenkwam al uit eigen land bekend
waren. Een enkele tekenaar uit die tijd had wel belangstelling voor
het afbeelden van een uitheemse vis of een opvallend exemplaar
van een minder algemene Hollandse soort. Zo maakte Jacob de
Gheyn II (1565-1629) een pentekening van een tropische egelvis en
Hendrick Goltzius (1558-1617) een studie in diverse kleuren krijt
van de Sint-Pietersvis (afb. 11). 5
De eerste uitgebreide gegevens over vissen uit het oude Holland zijn afkomstig van Adriaen
Coenenszoon van Schilperoort (1514-1587), een visafslager uit Scheveningen. Zijn ongedrukte
manuscripten met de titels ‘Visboeck’ en ‘Walvisboeck’ kwamen in 1581 en 1585
tot stand. 6 Coenen had in Holland een grote naam als specialist op het gebied van vissen en
andere waterwezens. Zijn omvangrijke Visboek heeft talloze gekleurde pentekeningen met
toelichtingen die in cartouches staan. Veel van het materiaal in het Visboek over vissen en walvissen
is door Coenen opnieuw gebruikt voor het aanmerkelijk dunnere Walvisboek. Coenen
volgde voor de samenstelling van het Walvisboek een vast patroon: hij selecteerde teksten uit
het oudere Visboek, wijzigde deze en voegde ze samen. Uiteindelijk ontstonden zo collages
van teksten en toepasselijke afbeeldingen, waarbij een pakkende titel de samenhang van de
onderwerpen duidelijk moest maken. Dankzij deze collages komt in het Walvisboek Coenens
voortschrijdend inzicht in de wereld van walvissen en vissen goed tot zijn recht.
De manuscripten van Coenen hebben lange tijd een verborgen bestaan geleid. Pas vanaf
de 20ste eeuw wordt er regelmatig uit zijn werk geciteerd. 7 Afb. 11 Zie kleurkatern.
Historici zullen wel moeite heb-
5 R. van Gelder, ‘Vroege vissen op papier. De getekende vis in de zestiende en zeventiende eeuw’, Kunstschrift, februari
(2004) 20.
6 Adriaen Coenenszoon van Schilperoort, ‘Visboeck’ (1577-1581). Dit manuscript is in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek
te Den Haag. In 2005 heeft de Koninklijke Bibliotheek het manuscript gedigitaliseerd en via internet toegankelijk
gemaakt: www.kb.nl/visboek. Tevens verscheen F. Egmond, Het Visboek. De wereld volgens Adriaen Coenen 1514-1587 (Zutphen
2005). Coenens manuscript ‘Walvisboeck’ (1584-1585) bevindt zich in de bibliotheek van de Koninklijke Maatschappij
voor Dierkunde te Antwerpen. Het is in bijna-facsimile vorm uitgegeven: F. Egmond en P. Mason, Het walvisboek.
Walvissen en andere zeewezens beschreven door Adriaen Coenen in 1585 (Zutphen 2003).
7 Y.N. Ypma, De geschiedenis van de Zuiderzeevisserij (Amsterdam 1962) 30 (‘die steetsluyden beminnen meer die reviervisgen
ende gesonder is’); P.J.E.M. van Dam, Vissen in veenmeren. De sluisvisserij op aal tussen Haarlem en Amsterdam en de ecologische
transformatie in Rijnland 1440-1530 (Hilversum 1998) 105 (‘Aelen en sijn wijfkens noch mannekens ende sij en hebben
gheen eyeren maer si worden gheboort uten slijm ende vuylich der ander vissche’); A.P. van Vliet, Vissers en kapers (Leiden
1994) 20 (‘uuter Mase, dat is van Rotterdam ende Delfshaven ende Schiedam […] well meer dan tweehondert buysscepen
afvoeren, hier waren mede onse Zydenaers onder gerekent’).