download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Carel Richter
Hollandse vissenboeken
De onweerstaanbare kracht van de afbeelding 1
Wat men in de Middeleeuwen van vissen wist, ging terug op de geschriften van de oude Grieken en Romeinen,
maar middeleeuwse geleerden stelden deze kennis niet op de proef door middel van eigen empirisch
onderzoek naar vissen. Tijdens de Renaissance bloeide het verzamelen, bestuderen, ontleden, beschrijven
en tekenen van vissen op. De nieuwe vissenkunde vond haar weg naar het publiek dankzij
prachtig geïllustreerde handschriften en gedrukte boeken. In Holland dateren de vroegste werken van
ichtyologen (vissendeskundigen) uit de 16de eeuw. Speciaal voor deze bijdrage zijn alle vroegmoderne
vissenboeken van Hollandse signatuur, dat wil zeggen samengesteld door een Hollandse auteur of gedrukt
door een Hollandse uitgever, voor de eerste maal op een rij gezet en van commentaar voorzien.
Ichtyologen en bibliofielen
Het natuurwetenschappelijke onderzoek aan vissen houdt zich van oudsher bezig met de
classificatie van vissen in systemen van verwantschap. Ichtyologie wordt dergelijk onderzoek
genoemd, een term die is afgeleid van ichthys, het Griekse woord voor vis.
Aristoteles was misschien wel de eerste ichtyoloog uit de Europese geschiedenis (zie kader
p. 162). Zijn beschouwingen over de bouw, het gedrag, de voortplanting en de indeling
van vissen zijn inspirerend geweest voor natuuronderzoekers uit de klassieke en de moderne
tijd. Ook de ichtyoloog van vandaag houdt zich nog steeds bezig met de verschillen en
overeenkomsten in lichaamskenmerken van vissen, om deze dieren te kunnen determineren.
Het is de kunst van het splitsen en samenvoegen van soorten.
We geven een voorbeeld: twee verwante vissen verschillen van elkaar door het aantal rijen
en de vorm van de tanden in de bovenkaak. Wanneer er onder ichtyologen voldoende
consensus bestaat over de mogelijkheid deze kenmerken te onderscheiden – en daar zijn eigenlijk
meer dan twee exemplaren voor nodig – dan zullen de vissen elk tot een nieuwe soort
kunnen worden gerekend. Vervolgens worden de gemeenschappelijke kenmerken van de al
beschreven soorten geïnventariseerd, om verwantschap tot uitdrukking te brengen door indeling
binnen eenzelfde geslacht. Aan het einde van een lange weg van tellen, meten, scheiden
en samenvoegen ontstaat een hiërarchisch systeem van soorten, geslachten, families,
ordes en stammen. Het is een ingewikkelde stamboom van Latijnse namen geworden, die
in onze tijd aanleiding geeft tot discussie over creatie en evolutie in het dierenrijk als toelaatbare
leerstellingen in het onderwijs.
Tijdens de Renaissance verschenen ichtyologen, die hun beschrijvingen van vissen op systematische
wijze voorzagen van illustraties. Er zijn ook wel oudere geschriften met dierenafbeeldingen
uit de Middeleeuwen bekend. In bestiaria (‘beestenboeken’) zijn vaak naïeve tekeningen
van de beschreven diersoorten opgenomen. En veel getijdenboeken bevatten hier en
daar decoratieve afbeeldingen van vissen en andere dieren, in de marge van de bladen geplaatst.
Renaissancistische ichtyologen daarentegen trachtten zo realistisch mogelijke af-
1 Met dank aan Sophia M. Hendrikx, Bloomsbury Auctions London, voor de overname van enkele gegevens uit haar doctoraalscriptie,
Klaas van der Hoek, medewerker Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, voor de hulp
bij de transcriptie van een fragment uit Coenens Visboek, Antiquariaat Asher IJmuiden voor het raadplegen van Gessners
Fischbuch (1563), en Sandra Langereis voor haar visie en commentaar op mijn tekst.