download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

geweldsuitbarstingen in middeleeuws Haarlem.
Voor haar promotie, waaraan ze in haar vrije tijd
werkte, speurde ze in stadsarchieven van Brielle tot
Zierikzee naar wraakzuchtige messentrekkers.
Bloedwraak, het wreken van een moord op een
verwant, berust op het oudtestamentische rechtsprincipe
‘oog om oog, tand om tand.’ Het duikt op
wanneer de overheid door afwezigheid schittert,
zoals in Noord-Albanië na de val van het communisme.
In laatmiddeleeuws Holland en Zeeland was
wraakneming tot 1500 wettig geregeld. Nabestaanden
die wraak zochten, moesten eerst netjes toestemming
vragen door een klacht in te dienen bij de
rechtbank. In 1393 bijvoorbeeld, kreeg hoveling
Coen Cuser, wiens zoon was vermoord, van graaf
Albrecht van Beieren een license to kill om ‘Te verhalen
ende te wreken aen den handdadigen of die
sculdich waren aen Willem Cusers doot’ (blz. 14).
De wraak was volgens de promovenda ‘gebakken
in rituelen’ (blz. 84). Zoals de ‘wapenroep’ direct
bij de vondst van het lijk: na een melding toog
de baljuw met een chirurgijn naar de plaats van het
delict om te constateren of het slachtoffer inderdaad
door geweld was omgebracht. Zo ja, dan kon
de familie officieel ‘klagen’ door het lijk te presenteren
voor het gerecht. Een afgehakte hand werd
bewaard als bewijslast. Het verwijderen daarvan
was een ritueel op zich: de baljuw hakte met een bijl
de hand bij de pols eraf, de gerechtsbode reinigde
de hand en goot die in was. Met het loon voor het
‘bereiden’ van vier afgehakte handen kon je een vat
bier aanschaffen, schrijft Glaudemans.
Of je nu onschuldig of schuldig was, als je voor
doodslag werden aangeklaagd, deed je er toch verstandig
aan de biezen te pakken. De dader rende
vaak naar een gewijde plek, zoals een kerkhof. Op
heilige grond was je in principe veilig. Vandaar uit
kon je verder vluchten of verzoeningspogingen
doen met de verwanten van het slachtoffer. Het
asielrecht zorgde vaak voor wildwest-taferelen.
Soms omsingelde de familie het kerkhof om de crimineel
uit te hongeren en te dwingen het terrein te
verlaten. In Dordrecht sloegen in 1352 weinig respectvolle
wraaklustigen iemand dood in de kerk
zelf, die daardoor jaren niet kon worden gebruikt.
Ook in Leiden zorgde het kerkelijke asielrecht voor
chaos rond het godshuis. Het stadsbestuur schreef
in 1376 in een brandbrief aan de Bisschop van
Utrecht dat ongeveer de hele wereld op het kerkhof
zat: ‘allerhande luyden ... ende van buyten komen
uyt allerhande houcken der weerelt ... die al by wylen
swaerlicken misdoen ende tot kercke en ker-
Boekbesprekingen 267
choven vlyen’ (blz. 188). Om de overlast te beperken,
mocht het asielzoekend schorriemorrie voortaan
maximaal twee weken in de kerk blijven.
Na een geslaagde wraakneming werd het mes
achtergelaten bij het lijk samen met vier zilveren
penningen. De aanvankelijke ingeving dat de muntjes
veergeld symboliseerden, à la de oude Grieken,
was een verkeerd spoor. De ware aard van de muntjes
moet worden gezocht in het Leuven van de 12de
eeuw: daar gold dat als je een inbreker doodsloeg,
je vier penningen betaalde aan de graaf waarmee je
vergelding afkocht. Deze noodweerbepaling werd
vanuit Brabant naar Holland geëxporteerd.
Eergevoel speelde bij vetes vaak een belangrijke
rol. In een kroniek uit 1445 staat te lezen dat de Leidse
lokale politicus Arend Heerman was beledigd door
Jan Daneelszoon, die een ‘wind van afteren’ in zijn
gezicht had gelaten (blz. 123). Voor Heerman genoeg
reden tot wraak. Ook een scheldwoord kon de trigger
zijn voor een vete. Glaudemans kwam en passant
veel onbetamelijk vocabulair tegen in de archieven,
waaronder de zeldzame letterlijke citaten van schuttingtaal.
Erg bot was: ‘Ghy lelicke verlepte teeff’ (blz.
357). Ook zeer ernstig: ‘Ribaut’ (blz. 123), dat hoerenloper
of schurk betekende; ‘tot aan Marseille
kreeg je er ruzie mee’ (blz. 123). De meeste vetes ontstonden
door claims over eigendommen. ‘Dat zie je
nu ook in Albanië, waar na de omwenteling veel vetes
oplaaiden door families die met geweld hun land
kwamen opeisen’ (blz. 177).
Voor de zwakke autoriteiten kwam de eigenrichting
soms goed uit. Er was niet genoeg mankracht
en actieradius om zelf de zware criminaliteit
te bestrijden, terwijl nabestaanden gerust tot in
Vlaanderen gingen om te wreken. Het bloedwraaksysteem
hielp om het geweld tenminste te
kanaliseren. Daarnaast hadden de rituelen rondom
bloedwraak een remmende werking op de emoties
na de vondst van het lijk. Preventief poogde de
overheid geweld te beperken met wapenverboden.
Begin 16de eeuw constateert Glaudemans een
mentaliteitsverandering in het denken over bloedwraak.
Niet langer wraak, maar verdriet om de
overledene is de eerste emotie na een doodslag.
‘Komt de schout ook nog met zo’n afgehakte hand
aanzetten! In die tijd klagen ook de Leidenaren dat
ze dat barbaars vinden. Vijftig jaar eerder nog, was
er in diezelfde stad een zwangere vrouw aangevallen,
waardoor ze een miskraam krijgt. Ze eist van
de schout dat de hand van haar kind wordt afgehakt,
zodat haar mannelijke verwanten wraak konden
nemen’ (blz. 85).