download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse vis: inleiding 145
al Museum in Utrecht. In de prachtig uitgegeven tentoonstellingscatalogus Vis. Stillevens van
Hollandse en Vlaamse meesters 1550-1700 (Utrecht 2004) doet een team van wetenschappers uit
de kunstgeschiedenis, biologie en voedselgeschiedenis verslag van hun speurtocht naar
‘onze grote culturele verbondenheid met vis’. 6 Het hoofdonderwerp van de Utrechtse tentoonstellingscatalogus
is de verbeelding van vis in de Hollands-
Utrechtse schilder- en prentkunst. Enkele van de belangrijkere
thema’s in de Utrechtse tentoonstellingscatalogus zijn de religieuze
connotatie van vissen als christussymbool of als vastenvoedsel
en de symbolische voorstellingen van walvissenstrandingen (afb.
2). Over beide thema’s bestaat reeds veel literatuur. Daarom heeft
de redactie van Hollandse vis besloten om voor het hier voorliggende
themanummer andere invalshoeken te kiezen. 7
Afb. 2 Zie kleurkatern.
In dit themanummer Hollandse vis slaan we de netten wijd uit, door naast de kunstgeschiedenis
ook de dierarcheologie, de wetenschaps- en verzamelgeschiedenis, de feest- en
ritueelgeschiedenis en de muziekgeschiedenis in het onderzoek te betrekken. De auteurs
van de hoofdartikelen vertegenwoordigen al deze uiteenlopende disciplines. Daarnaast
hebben we de vaste rubrieken van Historisch Tijdschrift Holland op het thema Hollandse vis afgestemd.
De interviewrubriek doet verslag van een gesprek met Florike Egmond, de bezorger
van het Visboek en Walvisboek van Adriaen Coenen. De Archievenman speurt naar visliedjes
in de liederencollectie van het Meertens Instituut. En als afsluiter biedt Hollands Spoor een
rondwandeling langs échte vissen in het aquarium van de hoofdstedelijke dierentuin Artis.
Lof van den Pekelharingh
Geïnspireerd door de uitgave Vis. Stillevens van Hollandse en Vlaamse meesters 1550-1700 hebben
we kunsthistorica Bonny van Sighem gevraagd een alternatieve visie te geven op de verbeelding
van Hollandse vis in geschilderde visstillevens. De prentkunstige verbeelding van
Hollandse vis komt aan de orde in de bijdrage van Carel Richter, die speciaal voor dit themanummer
voor de eerste maal een inventarisatie heeft gemaakt van alle Hollandse vissenboeken.
Van Sighem beschrijft de opkomst, bloei en ondergang van het visstilleven, een klein genre
binnen de Hollandse schilderkunst. Alleen tijdens het hoogtepunt van de Gouden Eeuw
was er voldoende economische draagkracht voor het voortbestaan van een uiterst gespecialiseerd
genre als het visstilleven. De afbeeldingen van vissen op geschilderde stillevens waren
bedoeld om de beschouwers te laten genieten van de intrinsieke schoonheid van deze
dieren. Van hoofdzakelijk economisch gezien waardevolle objecten, afgebeeld in drukke
markt- en keukenvoorstellingen, evolueerden vissen tot esthetische objecten, geportretteerd
in stillevens met de vissen zélf in de hoofdrol. De Hollandse kunstenaars bleven dichtbij
hun eigen leefwereld, ze beeldden voornamelijk zeevissen af. Op hun doeken ontwaren
we schelvis, kabeljauw, tarbot en zalm; op één van de mooiste doeken wordt de haring letterlijk
lof toegezongen (zie omslag). Niettemin constateert Van Sighem dat dergelijke vis-
6 Helmus, Vis, 10.
7 Zie behalve de bijdragen in Helmus, Vis, ook: S. Schama, Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw (Amsterdam
1988); B.C. Sliggers en A.A. Wertheim, ‘Op het strand gesmeten’. Vijf eeuwen potvisstrandingen aan de Nederlandse kust
(Zutphen 1992); P.J.E.M. van Dam, ‘Feestvissen en vastenvissen. Culturele, ecologische en economische aspecten van de
visconsumptie in de Nederlanden in de Late Middeleeuwen’, Tijdschrift voor sociale geschiedenis 29 (2003) 467-496.