download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

144 Hollandse vis: inleiding
Vis als haring en paling appelleert sterk aan ons nationaal gevoel, ons ‘Hollands’ bewustzijn.
Viskramen zijn veelal rood-wit-blauw uitgedost. Voor het eerste vaatje Nieuwe Haring
wordt met trots een astronomisch bedrag neergeteld. Waar zouden we zijn zonder de
haring? De zorg om het behoud van deze en andere vissoorten wordt mede aangewakkerd
door de moderne angst voor het teloorgaan van allerlei ‘nationale culturele waarden’. Het is
opvallend dat goedbedoelende hoeders van fauna en flora vaak nationalistische terminologie
te berde brengen in hun betogen voor natuurbehoud. Het is niet ongewoon om een normatieve
lading te geven aan het onderscheid tussen ‘inheemse’ en ‘uitheemse’ dier- en
plantsoorten, en om de natuurbeschermingsmaatregelen te willen richten op het behoud
van ‘onze’ fauna en flora. De ‘invasie’ van de oersterke Amerikaanse rivierkreeft in Nederlandse
wateren zorgt bijvoorbeeld al jaren voor de nodige opwinding in de pers. De ‘opmars’
van dit beestje wordt steevast beschreven in militaristische bewoordingen. ‘Exotische dieren
veroveren Amsterdam’ kopte Het Parool afgelopen winter. Het achterliggende motief is dat
veel natuurliefhebbers vrezen voor het verdwijnen van typische lokale diersoorten, die biodiversiteit
garanderen, ten gevolge van een ecologische mondialisering. De ‘ver-McDonaldisering’
van de nationale fauna is dit verschijnsel wel genoemd. 5
Is Hollandse vis ons natuurlijk erfgoed? De historische feiten stellen deze gedachtengang
op de proef. Historisch-ecologen hebben namelijk aangetoond
dat, bijvoorbeeld, ook de tegenwoordig alom aanwezige karper bij
nadere beschouwing een van origine ‘uitheemse’ vis blijkt te zijn,
die mogelijk in de Middeleeuwen is uitgezet in Nederlandse wateren.
De even florerende snoekbaars blijkt pas in de 19de eeuw in
ons land te zijn geïmporteerd. Aan de andere kant van het spectrum,
zo laat het onderzoek van historisch-ecologen zien, zwommen
eeuwen geleden nog zalm, steur, elft, zwaardvis en tonijn
rond in Nederlandse wateren. Dus wat is eigenlijk Hollandse vis?
Valt daar wel een definitie van te geven? Het lijkt erop dat dat een
ondoenlijke zaak is. Het dierenrijk heeft zijn eigen springerige historie
en dynamiek, nauw verweven met de onophoudelijke ingrepen
van de mens in het hem omringende landschap.
Afb. 1b Zie kleurkatern.
In dit themanummer gaan we dan ook niet op zoek naar een
antwoord op de vraag wat Hollandse vis is of was. In plaats daarvan onderzoeken we in hoeverre
vis ook in vroeger eeuwen is beschouwd als van buitengewoon grote symbolische
waarde voor de geschiedenis van Holland en voor de identiteit van de Hollanders. Gaat de
moderne notie van Hollandse vis als nationaal erfgoed terug op een veel oudere culturele betekenisgeving
aan vissen? In dit themanummer richten we ons op de periode vanaf circa
1500. Maar laat het meteen gezegd zijn dat alleen al het voorkomen van de drie haringen in
het wapen van Enkhuizen en de bekende termen Hoeken (‘vishaken’) en Kabeljauwen aantonen
dat Hollandse vis ook in de Middeleeuwen als identity-marker heeft gefungeerd.
Een vergelijkbaar onderzoek is enkele jaren geleden verricht op initiatief van het Centra-
5 M. Sevil, ‘Exotische dieren veroveren Amsterdam’, Het Parool, 17 december 2005, PS p. 26. Paroolverslaggever Sevil doet
in dit stuk op enigszins gechargeerde wijze verslag van een interview met Martin Melchers, de Amsterdamse stadsecoloog,
die genuanceerd tegenover het exoten-vraagstuk staat. Het Parool, 15 augustus 2003, PS p. 7, meldde eerder al dat er
in Noorwegen een prijs op het hoofd van de Amerikaanse rivierkreeft is geplaatst, omdat men daar vreest dat dit dier ziekten
zal verspreiden en ‘oorspronkelijke diersoorten’ zal bedreigen.