download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

164 Hollandse vissenboeken
ben gehad met het opsporen van passende passages voor eigen werk. Het 16de-eeuwse
handschrift van Coenen is fraai en regelmatig, maar vereist de nodige paleografische kennis.
Ook plaatst het oude Nederlands met zijn specifieke volksnamen voor waterdieren ongeoefende
lezers voor problemen. In deze situatie kwam in 2005 verandering toen Florike
Egmond haar onderzoek over Coenen publiceerde. 8
Coenens bronnen
Verwijzingen naar Aristoteles en ichtyologen uit de Renaissance komen in Coenens manuscripten
regelmatig voor, maar waar de parafrase van hun teksten ophoudt en de eigen
waarneming begint, is niet altijd even duidelijk. Verscheidene tekeningen uit de werken van
Pierre Belon (1517-1564) en Conrad Gessner (1516-1566) en mogelijk ook van Guillaume
Rondelet (1507-1566) en Ippolito Salviani (1514-1572) zijn door Coenen overgenomen, redenen
genoeg om aan deze vier schrijvers aandacht te besteden.
Pierre Belon, diplomaat in Franse dienst, schreef L’histoire naturelle des estranges poissons marins
(Parijs 1551) en La nature & diversité des poissons, avec leurs pourtraicts, representez au plus pres
du naturel (Parijs 1555). De zoogdieren, reptielen, vissen, krabben, kreeften, oesters, kokkels
en monsters uit deze boeken had Belon waargenomen in West-Europa en het oostelijke deel
van de Middellandse Zee. Coenen heeft een ongekleurd exemplaar van La nature & diversité des
poissons, het tweede werk van Belon, ter beschikking gehad. Belons 114 afbeeldingen van vissen
heeft hij bijna allemaal overgenomen.
Coenens werkwijze zullen we demonstreren aan de hand van
zijn indeling van de haaien. In Belons album staan vijf haaien met
Franse, Griekse en Latijnse namen. Deze zijn afgebeeld op verschillende
pagina’s in een volgorde die geen rekening houdt met
hun verwantschap. Coenen nam deze afbeeldingen eerst over in
zijn Visboek en enkele jaren later in zijn Walvisboek onder de titel: ‘In
de zee zijn er allerlei haaien, hier en elders’. De vijf haaiensoorten
uit Belon kwamen regelmatig langs de Hollandse kust voor, waar
ze in de herfst op bolken (jonge kabeljauw) jaagden (afb. 12).
In het Walvisboek gaat Coenen voor de ordening van de haaienafbeeldingen als volgt te
werk. Drie haaiensoorten die hij van Belons tekeningen herkent, voorziet hij van Nederlandse
namen: ‘asselhaai’, ‘spiegelhaai’ en ‘speerhaai’. De twee soorten die hij niet thuis
kan brengen noemt hij gemakshalve ‘gewone haaien’. De onderling verwante ‘asselhaai’
(moderne naam: hondshaai, Scyliorhinus canicula) en ‘spiegelhaai’ (kathaai, Scyliorhinus stellaris)
komen in het linker gedeelte, de ‘speerhaai’ (doornhaai, Squalus acanthias) in het rechter
bovengedeelte en de twee verwante ‘gewone haaien’ (gevlekte haaien, Mustelus mustelus
en Mustelus asterias) in het rechter ondergedeelte van zijn collage te staan. Volgens de laatste
inzichten van de vissensystematiek, die kenmerken als de plaats van vinnen op het lichaam
en de vorm van de staartvin gebruikt om haaien in soorten en geslachten onder te
brengen, is Coenens intuïtieve indeling correct. 9
Afb. 12 Zie kleurkatern.
8 Egmond, Het Visboek. Voor deze uitgave zijn uit het totaal van 412 bladen, waarvan op ruim driekwart een of meer afbeeldingen
te zien zijn, ruim 200 afbeeldingen geselecteerd. Het beeldmateriaal met Coenens aantekeningen is leidend geweest
bij de organisatie van de hoofdstukken rond onderwerpen die in Coenens werk een rol spelen. De hertaalde teksten,
voorzien van commentaren met gegevens uit archieven en genealogische publicaties, maken Egmonds studie tot
een exegese van Coenens gedachtenwereld. De vertaling van de volksnamen van de vissen is niet altijd correct.
9 Zie voor de determinatie van Coenens haaien: H. Nijssen en S.J. de Groot, De vissen van Nederland (Hoogwoud 1987).