download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

170 Hollandse vissenboeken
Afb. 16 Zie kleurkatern.
waarschijnlijkheid betrekking hebben op één en dezelfde soort
(afb. 16). 19
Coenen geeft in het Walvisboek een uitgebreide toelichting op de
hoosmond. In een collage plaatst hij de afbeeldingen van zeeduivels
uit respectievelijk Gessner, Belon en Rondelet naast elkaar. 20 Hij
schrijft een Franse langdradige toelichting op de diable de mer (zeeduivel)
over uit Belon en zet deze tekst in de collage naast zijn eigen
Hollandse commentaar:
Hij heeft een erg grote buik met aan elke kant een vin, alsof het voeten en klauwen waren
van zijn buik. De Scheveningse vissers vangen de hoosmond in hun scholnetten, hij
is niet eetbaar en ze gooien hem weg. 21
Boven de collage staat in grote letters het opschrift: ‘Drie soorten hoosmonden’. Bij de afbeelding,
ontleend aan Rondelet, plaatst Coenen het bijschrift: ‘Een Hoosmond bij ons’,
daarmee suggererend dat de soort van Rondelet in Holland voorkomt. 22
Uterverius schenkt ook veel aandacht aan de zeeduivel. In zijn De piscibus libri V et de cetis lib.
unus staat een hoofdstuk met de titel Rana marina, sive Piscatrice (vissende zeekikker), waarin
de verschillende Griekse en Latijnse synoniemen van de zeeduivel worden vermeld. Voor de
illustraties maakte Uterverius gebruik van een tekening van de Rana vulgaris piscatrix uit Salviani,
zonder de bron te vermelden. Een afbeelding van de zeeduivel uit Gessner neemt Uterverius
ook over, maar hij wijzigt de tekening, onder andere door langere steeksels op de rug
aan te brengen. Hij voegt er de naam Rana piscatrix authoris aan toe.
De opmerkelijke behoefte van Coenen en Uterverius om afbeeldingen met beschrijvingen
van vissen uit de werken van eerdere onderzoekers over te nemen is moeilijk te verklaren.
Ook in andere Europese landen blijken vele Renaissancistische tekeningen van vissen
keer op keer door auteurs uit de 16de tot en met de 18de eeuw van elkaar te zijn overgenomen.
De afbeeldingen krijgen daardoor in de loop van de tijd een autonome status: het zijn
de soorten van Belon, Rondelet, Salviani en Gessner geworden. Deze oude afbeeldingen
fungeren, soms zelfs met weglating van de oorspronkelijke beschrijvingen, als archetypen
van vissen: ze bieden een bibliografische context en de lezer moet zelf maar uitmaken wat
hij met de informatie doet. Zelfs latere natuuronderzoekers uit Holland kozen vissoorten
uit deze staalkaarten van archetypen voor het illustreren van hun werken. Dat gold niet alleen
voor de al eerder genoemde Johannes Jonston, maar ook voor de bekende geleerden
Gerard Blasius (1625-1692), in zijn Anatome animalium (Amsterdam 1681), en Hendrik
19 De naam hoosmond duidt op een grote bek, waarmee de prooi naar binnen gehoosd kan worden. De slechte reputatie van
de zeeduivel heeft de soort te danken aan het vlezige hengelvormige aanhangsel dat boven de bek is bevestigd en waarmee
kleine vissen worden aangelokt.
20 De afbeelding uit Gessner is een origineel in de zin dat deze door een van de kunstenaars van Gessner naar de natuur is
getekend.
21 Egmond en Mason, Het Walvisboek, 200.
22 Verscheidene afbeeldingen zijn door Coenen uit Rondelet overgenomen via het Fischbuch van Forer, waaronder die van de
zeeduivel. Als voorbeeld van de wijze waarop afbeeldingen gekopieerd werden, geven we hier een overzicht van de stapsgewijze
overname van Rondelets afbeelding van de zeeduivel door opeenvolgende auteurs: Rondelet, L’histoire entiere des
poissons uit 1558 bevat de originele afbeelding; Gessner neemt de originele afbeelding van Rondelet over, weergegeven in
spiegelbeeld, in zijn Historia animalium liber IIII uit 1558; Conrad Forer neemt Gessners gespiegelde afbeelding over in zijn
Fischbuch uit 1563; Adriaen Coenen neemt Forers afbeelding over in zijn Walvisboek.