download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse vissenboeken 167
onzen Zaligmaker, gevangen heeft en die bij de Hollanders Zee-haan genoemt [wordt]’. 17
Verder is het biologische gegeven dat de Sint-Pietersvis voorkomt in de Noordzee, achter
scholen haring aanjaagt, en zich voedt met kleine haring, een ondersteuning voor de veronderstelling
dat de Sint-Pietersvis de haringkoning is.
Het ligt voor de hand om te onderzoeken of de Sint-Pietersvis en de zeehaan in Coenens
manuscripten voorkomen. Dat is inderdaad het geval. In het Walvisboek staat een tekening
van de doree en France (zonnevis), die overgenomen is uit het album van Belon. Coenen
schrijft over deze vis: ‘Hij heeft een dun zacht vel met aan beide kanten een ronde vlek als
een spiegel. Onze vissers eten hem wel’. De beschreven vlekken op de flanken van deze ‘spiegelvis’
zijn kenmerkend voor de Sint-Pietersvis, die ten tijde van Coenen door Scheveningse
vissers in de Noordzee werd gevangen.
De zeehaan staat in het Visboek en ontbreekt in het Walvisboek. De afbeelding met het Franse
bijschrift rouget (rode poon) is overgenomen uit Belon, maar Coenen past zijn tekening
aan door de taststekels, waarmee de poon over de zeebodem loopt, weg te laten en de vis
naar eigen inzicht met waterverf in te kleuren. De afbeelding van de zeehaan, die ten slotte
ontstaat, is onmiskenbaar een rode poon vanwege de lichtrode kleur op de rug en de diepblauwe
tinten van de borstvinnen.
Aan het einde van deze speurtocht door Coenens manuscripten blijft de identiteit van de
haringkoning ongewis. Is het een grote oranje haring die naar rode poon smaakt? Of gaat
het om een metaforische verwijzing naar Christus en standvastig geloof?
Johannes Uterverius
Na Coenen was een tweede grote naam actief als beschrijver van vissen uit het oude Holland:
Johannes Cornelis Uterverius uit Delft. Uterverius (flor. 1592-1619) ging in 1592 plantkunde
studeren bij Ulysis Aldrovandi (1522-1605), hoogleraar in de natuurlijke historie aan de
universiteit van Bologna. Aldrovandi was een collega van Salviani en een leerling van Gessner.
In zijn villa te Rome had Aldrovandi een grote verzameling van naturalia, tekeningen en
documentatiemateriaal aangelegd, die hij openstelde voor het publiek. In het voetspoor van
zijn leermeesters schreef de Italiaan een encyclopedie van veertien delen over planten en dieren.
Het vijfde deel over vissen en walvissen was nog niet voltooid toen hij stierf. Uterverius
volgde Aldrovandi in zijn functie op. Met Aldrovandi’s aantekeningen legde Uterverius in
1613 de laatste hand aan het vijfde deel De piscibus libri V et de cetis lib. unus (Bologna 1613). Het
uiteindelijke resultaat was een omvangrijk naslagwerk over vissen en walvissen van West-
Europa, mét een lijst van Hollandse volksnamen.
De door Uterverius vermelde Hollandse volksnamen hadden officieel betrekking op een
groot gebied, namelijk op het Belgica van het begin van de 17de eeuw. Belgica was de Latijnse
term voor het gehele gebied van de Verenigde Zeventien Provinciën. Toch mag worden aangenomen
dat alle door Uterverius vermelde vissoorten van Belgica in Holland voorkwamen.
De term Belgica verwees namelijk niet naar een vastomlijnd geografisch gebied, maar was
eerder een mentale aanduiding voor ‘het vaderland’, een term met patriottische connotaties.
Dit is te zien aan de eerste Leo Belgicus kaart van 1583, evenals aan de geografische kaarten die
tussen 1583 en 1612 in Holland verschenen; de eerste Leo Belgicus kaart waarop alleen de pro-
17 J. Jonston, Naeukeurige beschryving van de natuur der viervoetige dieren, vissen, en bloedeloze waterdieren, vogelen, kronkeldieren, slangen
en draken (Amsterdam 1660) 43.