download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

154 Hollandse Nieuwe
vrienden. Op verzoek van zijn weduwe werden ze in 1950 als ‘beschaafde genietbare geestigheid’
alsnog gebundeld en uitgegeven, voorzien van vertalingen door J.C. Bloem van de
Latijnse citaten. 18 Een van de prenten toont het eureka-moment van Beukelszoon die – zo te
zien – tijdens het bereiden van een maaltijd met drank, brood, haring en een uitje onder het
toeziend oog van zijn kat het haringkaken uitvindt (afb. 7). De prent hoort bij een citaat over
dit verhaal uit Guicciardini’s beschrijving van de Nederlanden. 19
In de jaren vijftig van de 20ste eeuw is er een uitvoerige discussie gevoerd over de uitvinder
van het haringkaken. De twee opponenten waren Doorman en Degrijse. De Nederlandse historicus
Doorman was een vurig pleitbezorger van de persoon Willem Beukels uit Biervliet die
het kaken tussen 1315 en 1330 zou hebben geïntroduceerd. 20 De Belgische historicus Degrijse
zette daar vraagtekens bij. Hij betwijfelde dat met het in bronnen genoemde ‘kaken’ wel
overal het bovengenoemde procédé werd bedoeld, zette vraagtekens bij de figuur van de Biervlietse
Beukelszoon, en kwam op grond van historisch materiaal bovendien met een alternatief
in de vorm van Willem Beukel uit Hughevliet. 21 We gaan hier echter niet nader in op de
oorsprong van het verhaal rond Beukelszoon. Want kijken we naar de archeologische bronnen,
dan blijkt deze ooit zo verwoede discussie compleet achterhaald.
Gekaakte haring en het Biddinghuizer Colfschip
Archeologisch is het verschil tussen gekaakte en niet-gekaakte haring goed herkenbaar. 22
Bij het kaken worden namelijk behalve de ingewanden met één haal van het mes ook enkele
botjes van de kop en van de schoudergordel net achter de kieuwen weggesneden (afb. 8).
Vooral het relatief grote cleithrum verdwijnt op deze manier, hoewel soms nog een klein aangesneden
stukje in de vis achterblijft. Ook het wat kleinere urohyale en het coracoideum worden
meestal weggesneden. Andere botjes, zoals het epihyale, het keratohyale en het supracleithrale,
worden bij het kaken soms wel, soms niet verwijderd. Dit patroon, het wegsnijden van
een aantal specifieke skeletonderdelen, herkennen we wanneer we bij opgravingen van bijvoorbeeld
een beerput met het afval van een huishouden de daarin teruggevonden minuscule
resten van vis onderzoeken. Als het afval is van gekaakte haring vinden we allerlei
delen van het skelet terug, maar het cleithrum bijvoorbeeld, ontbreekt vrijwel geheel. Voorwaarde
om dit vast te kunnen stellen is wel dat er bij de opgraving zeer zorgvuldig verzameld
wordt met behulp van een fijnmazige zeef. Als er gewoon met de hand wordt verzameld,
vind je hooguit resten van grote vissoorten als kabeljauwen en steuren. De kleine botjes van
de haring zullen dan zeker onopgemerkt blijven en verloren gaan.
Illustratief zijn de onlangs onderzochte visresten van het ‘Biddinghuizer Colfschip’. Dit
vroeg-16de-eeuwse schip werd in 1992 even ten westen van Biddinghuizen in Flevoland opgegraven.
23 De twintig meter lange kustvaarder dankt zijn bijnaam aan de zestien deels com-
18 C.T. van Valkenburg, ‘Inleiding’ in: Ibidem, 5-7.
19 M.L. Guicciardijn, Beschriyvinghe van alle de Neder-landen; anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt (Amsterdam 1612) 311.
20 G. Doorman, ‘Het haringkaken en Willem Beukels’, Tijdschrift voor Geschiedenis 69 (1956) 371-386.
21 R. Degrijse ‘Schonense en Vlaamse kaakharing in de 14de eeuw’, Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden 12 (1957) 100-
107.
22 M. Seeman, ‘Fish remains from Smeerenburg, a 17th century Dutch whaling station on the westcoast of Spitsbergen’ in:
D.C. Brinkhuizen en A.T. Clason (red.), Fish and archaeology. Studies in osteometry, taphonomy, seasonality and fishing methods
(BAR International Series 294) (Oxford 1986) 129-139.
23 Locatie kavel M11. J.M.A.M. Morel, ‘Het “Biddinghuizer Colfschip” in: A.K. Bootsma et al. (red.), Drooggelegd land – blootgelegd
verleden (Cultuur Historisch Jaarboek voor Flevoland) (Lelystad 1993) 25-38.