download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
Jeroen Blaak, Geletterde levens. Dagelijks lezen en schrijven
in de vroegmoderne tijd in Nederland 1624-1770
(Hilversum: Verloren, 2004, 368 blz., ISBN 90-
6550-803-1).
Dat een promotieonderzoek ook nog een leesbaar
boek kan opleveren, waaraan niet alleen de ingewijde
experts maar ook de geïnteresseerde leken
intellectueel genoegen kunnen beleven, bewijst Jeroen
Blaak met Geletterde levens. Om misverstanden
te voorkomen: een populair geschreven boek is het
zeker niet. Maar wie belangstelling heeft voor de
cultuurhistorie in het algemeen en voor de geschiedenis
van het lezen in het bijzonder, behoeft
zich niet te laten afschrikken door het feit dat het
hier om een academisch proefschrift gaat.
Blaaks studie gaat over ‘geletterdheid’. Kernvragen
van zijn onderzoek waren: Wat lazen en schreven
mensen in de 17de en 18de eeuw in hun alledaags
bestaan? Hoe, wanneer en waarom deden zij
dat? Wat betekende het kunnen lezen en schrijven
in de vroegmoderne periode? Wat deden mensen in
het dagelijks leven met die vaardigheden? Bronnenmateriaal
voor zulk een onderzoek ligt bepaald
niet voor het opscheppen. Brieven en dagboeken
zijn er natuurlijk wel, maar slechts zelden wordt
daarin iets over het leesgedrag vermeld. De auteur
heeft echter een viertal dagboeken kunnen bestuderen
van mensen die wel regelmatig en precies in
hun dagboek aantekenden wat zij lazen en wat zij
met het gelezene deden.
Zo maakte David Beck, schoolmeester aan de
Franse school in Den Haag, in zijn dagboek over
het jaar 1624, meer dan 200 notities over wat hij
zoal las. Hij noemde 64 boektitels, vooral Franse
poëzie, geschiedenis en godsdienstige tractaten.
Het gelezene gebruikte Beck onder meer voor zijn
eigen gedichten, voor zijn uitgebreide correspondentie
en in zijn conversatie met anderen over
godsdienst, politiek en kunst.
De Delftse regent Pieter Teding van Berkhout
hield tussen 1669 en 1713 een dagboek bij, dat een
gedetaileerd beeld geeft van het sociale leven van de
regentenstand. Teding van Berkhout schreef zijn
dagboek in het Frans en zijn voorkeur ging uit naar
Franse boeken. Hij las veel geschiedkundige werken
en godgeleerde geschriften. Interessante passages
eruit schreef hij over in zijn dagboek, als geheugensteuntje,
om ze later in gesprekken te
kunnen gebruiken.
De zeer gelovige, bevindelijke domineesdochter
Jacoba van Thiel hield een dagboek bij van eind
1767 tot begin 1770. Ze las voornamelijk religieuze
werken; lezen betekende voor haar ‘voedsel voor de
ziel’. Toch las zij ook wel eens een boek uit de verlichte
hoek! En gesprekken bleven het belangrijkste
deel van Jacoba’s godsdienstige leven uitmaken.
Jan de Boer, klerk in Amsterdam, schreef een
dagboek in de jaren 17470-1759. Daarin ging het
De Boer bepaald niet om voorvallen en beslommeringen
uit zijn eigen leven of uit die van zijn huiselijke
omgeving. In zijn dagboek legde Jan de Boer
dagelijks de gebeurtenissen op het gebied van de
Nederlandse en internationale politiek vast. Zeer
minutieus vermeldde hij zijn bronnen: kranten,
pamfletten, publicaties van overheidswege en tijdschriften.
Jeroen Blaak wijst erop dat Jan de Boer
meestal ‘het nieuws’ al uit andere bronnen (gesprekken
op straat en brieven) had vernomen,
maar dat hij de kranten en pamfletten vooral bestudeerde
om de discussies over en de commentaren
op dat nieuws te weten te komen.
Uiteraard trekt Jeroen Blaak tenslotte de conclusies
uit zijn analyse van de vier dagboeken. Ik noem
er een paar: Nieuws pikte men op van de straat. Het
werd becommentarieerd in allerlei drukwerk, dat op
zijn beurt weer voedsel gaf aan gesprekken en discussies,
die dan weer konden leiden tot nieuwe gedachtewisselingen
en dialogen in pamfletten en
kranten. Het gesproken woord bleef de belangrijkste
bron van informatie, in het bijzonder waar het de
religie en het nieuws betrof. We moeten niet vergeten
dat het boek in de 17de en 18de eeuw slechts één
bron van informatie was, naast andere. Lezen was
een bezigheid waar tijd en ruimte voor nodig was.
De conclusies, ook die ik hier niet genoemd
heb, lijken mij aannemelijk. Erg grensverleggend
zijn ze mijns inziens echter niet. Daar staat tegenover
dat Blaaks uitgebreide behandeling van die
vier dagboeken de lezer heel dicht bij de dagboekschrijvers
brengt. Zijn aandacht voor de talloze details
uit het leven van de vier zo verschillende figuren
maakt het boek zeer interessant. Gelukkig is
gekozen voor een integrale uitgave van de dissertatie,
dus met de opgave van geraadpleegde bronnen
en literatuur.
Han C. Vrielink