download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

voor het begrip van de tekst, maar vormen wel een
mooie aanvulling. Barend-van Haeften raakte bij
het project betrokken als deskundige op het gebied
van 17de-eeuwse reisliteratuur, die al enkele publicaties
over Wouter Schouten op haar naam had
staan. Haar inleiding geeft een kort overzicht van
zowel het leven en werk van Schouten als van de geschiedenis
van het boek Oost-Indische voyagie. Haar
stuk leest vlot weg. Toch is het jammer dat een deskundige
op het gebied van reisliteratuur eigenlijk
weinig zegt over de verdienste van Schoutens boek.
Waarom is het van uitzonderlijke kwaliteit in vergelijking
met andere reisboeken uit die tijd? Ook
gaat ze nauwelijks in op de kwaliteit van de bronnen
die Schouten gebruikt voor zijn beschrijvingen
van bepaalde volken en gebeurtenissen. Voor een
project van deze omvang had de introductie iets
meer body mogen hebben. Dat wil niet zeggen dat
het niet al met al zeker een aanrader is. Eenieder die
houdt van reisliteratuur zal aan dit boek plezier beleven.
De originele kopergravures zijn bij de tekst
afgedrukt en laten de exotische wereld zien die
Schouten wilde delen met zijn tijdgenoten.
Saskia Wubbolts-de Boer
Jan Kuys, Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom
Utrecht (Nijmegen: Valkhof Pers, 2004, 292
blz., ISBN 90-5625-172-4).
Wat is een wijbisschop, hoe werkte een parochie,
wat waren zak- en eksterbroeders, wie droeg de
kleren van de paus, is er een relatie tussen waterstaat
en aflaat? Allerlei functies, kerkelijke instellingen
en zaken worden in deze publicatie kernachtig
behandeld. Elk hoofdstuk wordt afgesloten
met een literatuuropgave voor verdere studie.
Het bisdom Utrecht bestreek nagenoeg het gehele
huidige Nederland ten noorden van de grote
rivieren. In 737/738 ontving Bonifatius in Rome
van de paus het missielegaat en stichtte met de
machthebbers verschillende bisdommen. Een pauselijke
legaat is wel het alter ego van de paus genoemd.
Hij was het instrument voor de paus om op
lokaal niveau zijn bestuurlijke en rechtsprekende
gezag te laten gelden. De aanwezige bisschop
moest gedurende zijn verblijf buigen voor dit pauselijke
gezag. Eén van de vier te onderscheiden legaten
was de legatus de latere, die bejegend diende te
worden als de paus en zich kleedde in pauselijke
gewaden; een recht dat de kardinalen later ook verkregen.
De legaten riepen in veel gevallen de nodi-
Boekbesprekingen 263
ge ergernis op, ook onder de geestelijkheid.
Het boek begint aan de basis: de parochie, die
vanuit de steden uitwaaierde naar het platteland.
Zo waren er de moeder- en dochterkerken die onder
het bisschoppelijke gezag vielen, en de eigenkerken
die hier los van stonden en zonder toetsing
van de bisschop een priester konden benoemen.
Het opkomende collatierecht verving het recht van
eigenkerken in de 13de eeuw, maar werd daarentegen
weer doorkruist door pauselijke benoemingen.
Begrippen als kerkfabriek en parochieschool,
om er enkele te noemen, passeren de revue.
In drie hoofdstukken komen de bisschop, zijn
benoeming, de pauselijke en wereldlijke bemoeienis
in deze en zijn rechten als bisschop aan bod.
Tot zijn taken en rechten behoorden het wijden van
geestelijken, kerken, altaren en heilige oliën en het
toedienen van het vormsel. Verder het bijeenroepen
en leiden van diocesane synodes, het heffen
van belastingen en de vervolging van ketters. Zijn
taak werd verlicht door de wijbisschop, die veelal
behoorde tot een orde.
De aartsdiaken was het hoofd van de diakens in
het bisdom. Een diaken was belast met de armenzorg,
de verdeling van de gaven en de opleiding van
en het toezicht over de lage geestelijkheid. De domproost
van het aartsdiakonaat Utrecht, waar het gehele
graafschap Holland onder viel, was een belangrijk
en machtig man. Vanaf de 14de eeuw was
het meestal de paus die beslissend was voor de benoemingen
in deze lucratieve functie. De kerkelijke
rechtspraak behoorde tot de taken van de aartsdiaken,
zoals het seendrecht (= synodaal recht). Dit
recht was ontstaan uit het visitatierecht van de bisschop.
Hij moest toezien op de levenswandel van
leken en geestelijkheid. De synodale rechtspraak,
die gaandeweg werd overgedragen aan de aartsdiakens,
behandelde zaken als moord, verminking,
echtbreuk, overspel en verwaarlozing van
christelijke plichten. Boetegebeden, bedevaarten
en later geldboetes waren de straffen die opgelegd
werden. In de Late Middeleeuwen werd de bevoegdheid
van de seendgerechten inzake delicten
als moord, roof en dergelijke overgenomen door
wereldlijke rechtbanken. Tussen de bisschop en de
aartsdiakens speelde menig conflict, bijvoorbeeld
wanneer de boete betaald werd aan degene die de
visitatie had verricht. Daar kon een element bijkomen
in de vorm van pauselijke exempties (vrijstellingen),
die ook een uitholling van de bisschoppelijke
rechten inhielden.
De functies van het officialaat en het notariaat