Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

NOQAY TÜRKLƏRİNİN ƏDƏBİYYATI
KEÇMİŞDƏ VƏ İNDİ
Özət: Son illərdə bir çox noqay araşdırıcıları ədəbiyyat
tarixlərinin Orxon-Yenisey abidələrindən başlandığını yazırlar.
Orta yüzillərdə Noqay dövləti ərazisində yaranmış yazılı və
şifahi ədəbi nümunələrdən söz açsalar da, əsas ağırlığı hələ də
20 yüzildə yaradılmış ədəbi nümunələrə verirlər.
Dastan söyləyənləri jırav, baxşı, mif və əfsanə söyləyənləri
ertegişi, atalar sözü və yanıltmac söyləyənləri şeşen adlandıran
noqaylar qıpçaqların yaratmış olduqları ədəbi əsərlərə yiyə
çıxır, onu özlərininki sayırlar. “Ahmet Adil ulu”, “Yedigey”,
“Koplanlı batır”, “Mamay”, “Şora batır”, “Edil Soltan”, “Kırk
Noqay batırı” noqayların məşhur dastanlarından sayılır. “Yedigey”
dastanını milliyyətcə polyak (leh) olan Aleksandr Xodzko
1830-cu ildə Həştərxan noqaylarından olan Ali Şarapovdan
toplayaraq 1842-ci ildə Londonda nəşr etdirmişdir.
Araşdırıcılar noqay folklorunun toplanmasının başlanğıcını
XIX yüzildən hesab edirlər. Xalq şeiri üslubunda yazan Sıbra
noqayların çağdaş yazılı ədəbiyyatının özülünü qoyanlardan
sayılır. Sıbradan sonra XV-XVI yüzillərdə Parızdak Şaban ulu,
Şal Kiyiz Tileniş ulu, Asan Kaygulu, Domambet Azaylı, Jirenşe
Şeşen, Kazı Tuan Suyunişin Şaban, və b. şairlər yaşamışlar.
Məcburi köçlərə, savaşlara, həbs və sürgünlərə baxmayaraq
Faxreddin Abuşaxman ulu (1808-83), Sadıkbay Alkaydar
(1811-76), Abdulxalıq Abdulraşid ulu (1858-1913), Aslan Şaban
ulu (1858-1912), Baymırza Manap ulu (1888-1918), Ajı
Molla Noğman ulu (1884-1930), Taram Qumuq ulu, Menkilişeyh
İsmail ulu, Abdulkadır Bekbay ulu kimi ənənəvi poeziyanı
davam etdirib yırlau (şeir), destan (poema), tolkau (mono-
181
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com