Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

lərində də eyni sözlərlə rastlaşırıq. Sadəcə Rusiya sözü Çin,
serb, bolqar, yunan, ərəb, fars və s. sözləri ilə əvəzlənir. Əslində
isə miladi 18-ci yüzillikdən türklərin bir millət kimi sürətlə
qocaldığının, çökdüyünün, tarix səhnəsindən geri çəkildiyinin
şahidi oluruq.
Təfəkkür tərzimiz eyni olduğundan, eyni taleyi yaşamış, eyni
cür düşünmüş, oxşar ədəbiyyat yaratmışıq. Türk dünyasının ayrıayrı
bölgələrində baş verənləri bütövlükdə qarşılaşdırmaq geniş
araşdırma istəyir. Burada yalnız Azərbaycanla ondan az qala 4
min kilometr uzaqda olan Doğu Türküstanı müqayisə edəcəyik.
19-cu yüzillikdə Azərbaycanda A.Bakıxanov, M.F.Axundov,
H.B.Zərdabi və başqaları Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini
avropasayaq tərzdə inkişaf etdirməyə çalışırdılar. “Gülüstani-
İrəm”, “Dərbəndnamə”, “Qarabağnamə”lər, Şəki xanlığının,
Quba xanlığının tarixləri kimi əsərlər yaranırdı.
Kaşqarda isə Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz
Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şakir və b.
ədəbiyyatda yeniləşdirmə işləri aparırdılar. Onlardan biri, şair
Muhəmmət Sadıq Kaşqarlı “Zübdətül-məsail”, “Təzkireyi-əshabi-Kəhf”
adlı tarixi əsərləri yazır və ərəb tarixçisi Təbərinin
əsərini uyğur türkcəsinə çevirir. 1830-cu ildə Molla Xocamniyaz
Muhəmmətniyaz Kaşqarlı Fəxrəddin Əttar Nişapurlunun
“Təzkireyi-övliya” əsərinin üzünü köçürüb çoxaldır. Muhəmmət
Abduləli Kaşqarlı “Təzkireyi-Mevlana Fakie imam Zeynalabidin
Kağiraki”, İsmail bəy Binişan “Pəndnamə” adlı təsəvvüfə
aid on min misralıq didaktik fəlsəfi əsərini və “Təzkere-i
Buğraxan” dastanını yazırlar. Qafur Kaşqarlı Mirzə
Heydərin “Tarixi-raşidin” əsərini tərcümə edir.
Uyğur ədəbiyyatşünasları ədəbiyyat tarixlərini üç mərhələyə
bölürlər: birinci mərhələni “Klassik dövr ədəbiyyatı” adlandırırlar.
Buraya 1500 ilə yaxın bir dövrün ədəbi-bədii əsərlərini
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
50