Uygur, Qaqauz, Quzey Qafqaz turkl??rinin ?d ... - Folklor İnstitutu

inanc və təsəvvürlərini, bu etnosun yaranma tarixini poetik
dillə ifadə edən mifik dastanlar sayılır. “Koç” demək olar ki,
“Törəyiş”dən sonrakı hadisələri özündə əks etdirir. Bəzi araşdırıcılar
isə hər iki mətni böyük bir uyğur dastanının parçaları
hesab edirlər. Hər iki dastanın türkcə mətnləri günümüzədək
gəlib çatmamışdır. Dastanların mətnləri Çin və İran mənbələrindən
alınmışdır. 13-14-cü yüzillərdə yaranan “Çingiznamə”
(Çingiz xan) dastanında da “Törəyiş” və “Köç” dastanları ilə
oxşar motivlər vardır.
Uyğurların toplayıb çap etdirdikləri dastanların əksəriyyəti
türk xalqlarının, xüsusən də oğuz türklərinin arasında da geniş
yayılmışdır. Onların “Qərib ilə Şahsənəm”, “Tahir ilə Zöhrə”,
“Yusup ilə Əxmət”, “Məsud ilə Dilaram”, “Sənevbər”, “Qəmərşah
ilə Şəmsi Canan” və b. dastanları, mövzusu Qurani-
Kərimdən, Doğu ədəbiyyatından alınmış “Yusup ilə Zileyxa”,
“Pərhad ilə Şirin” və b. dastanlarla istər Azərbaycandan, istər
İran türklərindən, istər Türkiyədən toplanaraq nəşr edilmiş
dastanlar arasında oxşarlıq çoxdur.
Bir sıra dastanlar da vardır ki, bunlar uyğurların 19-20-ci yüzillərdə
yaşamı və mübarizəsilə bağlıdır. Bu dastanlarda uyğurların
yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi təsvir edilmişdir. “Abdulrehman
xan Qoca” dastanı “Tümür Xəlpə” üsyanının təsiri ilə
yaranmışdır. Üsyan isə 1911-ci ildə Qumulda baş vermişdir.
İşğalçılara qarşı müqavimət yalnız dastanların deyil, əfsanə,
rəvayət və xalq mahnılarının da yaranmasına səbəb olmuşdur.
Döyüş, müqavimət, etiraz, sevgi, məhəbbət, sədaqət kimi mövzular
epik əsərlərin yaranmasına geniş imkanlar açdığından
uyğurlar arasında son yüzilliklərdə maraqlı bölgəsəl dastanlar
yaranmışdır. Bu dastanlar arasında “Naziqim” (Nazuqum-Nuzuqum)
dastanı daha geniş yayılmış və dillər əzbərinə çevrilmişdir.
Dastanda Kaşqar xalqının 1826-ci ildə Çin hökumətinə
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
38