Libër leximi i gjuhës shqipe

LETËRSIA GOJORE DHE E SHKRUAR
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI
1. Çfarë dini për letërsinë gojore?
2. Çfarë dini për letërsinë e shkruar?
Që moti njerëzit ndjenin nevojë t'i shprehnin mendimet dhe ndjenjat e
tyre në një mënyrë më të bukur se bisedat e përditshme. Kështu lindën
këngët, kallëzimet, anekdotat, gjëegjëzat dhe fjalët e urta. Krijimtaria e popullit
quhet edhe folklor që do të thotë urti popullore. Me anën e këtyre formave
populli shprehte besimin e tij të patundur në fitoren e së mirës dhe të
së drejtës. Përmes këngëve dhe kallëzimeve populli ynë ka shprehur urrejtjen
kundër pushtuesit dhe dashurinë ndaj atyre që luftonin për liri.
Shumë kallëzime ka populli edhe për kafshë të ndryshme, prapa të
cilave fshihen njerëzit.
Kur u shfaq shkrimi, njerëzit zunë t'i shprehin me shkrim ndjenjat dhe
mendimet e veta. Andaj në letërsinë e shkruar ne ua dimë emrat këngëtarëve
(poetëve) dhe tregimtarëve. Shkrimi mbetet dokument i gjallë, ndërsa në
letërsinë gojore nuk i dimë emrat e këngëtarëve. Këngët dhe kallëzimet kaluan
gojë më gojë, brez pas brezi, duke pësuar edhe ndryshime.
NJOHURI PËR LIRIKËN DHE EPIKËN
Folklori letrar ka dy ndarje: lirikën dhe epikën. epikën Lirika shprehet në
poezi, kurse epika rëndom në prozë, por edhe në poezi. Zakonisht poezia këndohet,
kurse proza tregohet. Populli në krijimet e tij lirike shpreh mendime
dhe ndjenja për jetën e vet, familjen, shoqërinë dhe natyrën.
Poezia popullore lirike ndahet në: lirikë familjare dhe në lirikë
shoqërore.
shoqërore
Lirika familjare shpreh gëzimin e lindjes së fëmijës, gëzimin e martesës,
hidhërimin e vdekjes. Këtu përfshihen ninullat, këngët e dasmës, vajet etj.
Ninullat ose këngët e djepit janë krijime tepër intime, në të cilat shprehen
dëshirat dhe urimet e nënës për fëmijën e vet. Këngët e dasmës shprehin
ndjenjat, dëshirat, mendimet për familjen e për jetën. Në qendër të të gjitha
këngëve të dasmës është figura e nuses dhe e dhëndrit.
Në lirikën shoqërore hyjnë këngët për kurbetin, për nizamin, për
padrejtësinë shoqërore, për dashurinë, punën, natyrën etj.
Në epikë bëjnë pjesë ato krijime që dallohen për karakterin e tyre
tregimtar. Zakonisht në to tregohet si ndodh një ngjarje.
Këngët epike ndahen në: këngë epike legjendare dhe këngë epike his-
torike.
Këngët epike legjendare kanë elemente fantastike. Në to ngjarjet dhe
136