Nr 448, wrzesień 1992 - Znak

J6ZEF CZAPSKI - METAFIZYKA KONIECZNOSCI
107
Gogo\em, Dostojewskim i T olstojem, ktore poprzedzilo "odkrycie" literatury
polskiej. Kiedy Czapski wyklada! 0 Prouscie w Griazowcu, Rosja by!a
miejscem moze najdramatyczniejszego sprawdzia nu doslownie iyciowej
wartosci literatury, sztuka wzmacniala wowczas k 0 n i e c z nos e przetrwania.
Dla Czapskiego jej rola ocalaj4ca nie stracila nigdy na znaczcniu,
a nawet przez nast~pne, powojenne lata, jeszcze bardziej zyskala. Odwiedzajqc
go w Maisons-Laffitte, rozmawiajqc z nim, odmawiajqc wspolnie
malarski "rManiec" (Rembrandt, Chardin, Goya, Cezanne, Monet,
Van Gogh, Matisse, Morandi, Bacon, a takie Aleksander Gierymski i Jean
Colin ...) w zapchanym ksi'likami pokoiku-pracowni, widz4c, jak skromnie
iyje ten niezwykly, cudownie bezposredni i dobry czlowiek, mog!em
przekonae si~ , o tym osobiscie.
Dzienniki, ktore J ozef Czapski prowadzi od czterdziestego roku
w Starobielsku i ktorych uzbieralo si 4 okolo 200 grubych kajetow, by!y dla
niego "technologiq" myslenia i odczuwania, byly k 0 n i e c z nos c i 4
codziennq. Nie znajdziemy w nich granicy pomi~zy Czapskim-artyst4
a Czapskim-czlowiekiem. Dzienniki swiadczq 0 przenikliwym, uwainym
i czulym obserwatorze siebie i innych ludzi.
We wst~pie do wyboru, ktory w 1986 roku wydala Oficyna Literacka,
Czapski napisal 0 dziennikach: "Sq one swiadectwem mojej drogi malarskiej,
bo w miar~ lat notowalem coraz kislej, coraz systematyczniej plotna,
ktore malowalem, z czasem wklejae w nie zacz'!lem notatki - szkice do tych
plocien. Coraz to pisalem moje mysli, 0 malarstwie w ogole, mysli narosle
w zwi,!zku z moimi lekturami."
Kilka stron dalej znajduje si~ ref1eksja zapisana po spotkaniu z Arturem
Nacht-Samborskim (30 stycznia 1963 roku), ktora jest przykladem
tego samego, tylko pogl~bionego autokomentarza artysty. Dowodzi istnienia
w nim poczucia odr~bnosci w stosunku do przyjacio! kapistow
i moie bye takie przyczynkiem do jego poczucia odr~bnosci w ogole. "Co
mnie najbardziej z Artkiem r6:i:ni i czego on we mnie nie rozumie, to ie ja
naprawd~ sam nie wiem, ktora z moich wizji jest »wyisza«, czy ta bardziej
syntctyczna i od naturalizmu wolna, czy odwrotnie. Wyisza i nawet jedyna
to zawsze ta, ktora jest w danej chwili. Kiedy kopiuj~ kaloryfer bialy na
bialej Scianie czy zwykle jablka na zwyklym stole, olsniony naprawd~
bezgranicznym bogactwem form i kolorow, walorow i moim wobec tego
swiata ubostwem srod kow wyrazu, po jakiemus przestaj~ istniee." W nast~pnym
zdaniu Czapski wypowiada si~ przeciwko "smakom i smaczkom,
ktore przemin'l z wiatrem", przeciwko "wszelkim efektownym skrotom
i syntezom", przeciwko latwiznie. "Po/emika z Artkiem, chyba najinteligentniejszym
z moich od pierwszej doby kolegow-malarzy, mnie do
tego popycha. Ale najwainiejsze w tej polemice, gdy 0 mnie chodzi, jest
skonstatowanie, ie mn,! kieruje nie teoria a wizja, nie idea z gory powzi~ta,
a glucha koniecznosc (podkr. J.M.), ie przy tym wizje u mnie~4
cykliczne, od mojej woli, mysli, bezposrednio niezaleine, nawet nieraz im