ROSETTA_MAGAZINE_201303

152
gelişmediği için de büyük bir sorun
yaşanmıyordu. Farklı milliyetlere mensup
insanlar birlikte yaşıyordu. Ancak, buradan
Osmanlı İmparatorluğu’nun demokratik
bir imparatorluk, padişahların demokrat
yöneticiler, toplumun da demokrasi
kültürünü içselleştirmiş bir toplum olduğu
sonucunu çıkarmak abartılı bir yorum olur.
Müslüman-Türk imparatorluğu olarak
anılmakla birlikte, Türklük görece baskındı.
İmparatorluğun Türk adını taşımaması
da bunun önemli bir göstergesidir.
Egemen din Müslümanlık, baskın bakış
açısı Osmanlılıktı. Dünyaya İstanbul’dan
bakılıyordu.
Birçok milliyeti, dini, barındıran ve geniş
bir coğrafyaya yayılan bu çok kültürlü
imparatorlukta sanatın ve eğlencenin de çok
renkli ve çok kültürlü olması kaçınılmazdı.
Bu renkler imparatatorluğun büyük
kentlerinde (İstanbul, Bursa, Edirne gibi)
gelişen sanat ve eğlence etkinliklerine
yoğun olarak yansıdı. “Osmanlı toplumu
içindeki çeşitli ulusların (Arap, Arnavut, vb.),
azınlıkların (Frenk, Rum, Yahudi, Ermeni
vb.) ve taşralıların (Anadolulu, Rumelili)
taklidi, mukallitdlerin en zengin kaynağı
olmuştur.” 59 Dahası, “Osmanlı toplumunda,
İstanbul şivesine aykırı düşen taşralılarla
Türk ve Müslüman olmayan azınlıklar, ya da
yabancılar mudhik ve mukallidlerin başlıca
sermayesi idi.” 60
Osmanlı İmparatorluğunda, gelişen iki
büyük geleneksel tiyatro dalı, birbirleriyle
yakın ilişki içinde olan Ortaoyunu ve
Karagözdür. Ortaoyunu ve Karagözün kişileri
o kadar çok ve çeşitlidir ki araştırmacılar,
onları sınıflandırmakta bile güçlüklerle
karşılaşmışlardır. 61
59 Cevdet Kudret, Ortatoyunu I, 2.B., (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1994), s.14.
60 Cevdet Kudret, Ortatoyunu I, 2.B., (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1994), s.84.
61 Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu, (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1985), s.459-460-461-462
62 Metin And, Geleneksel Türk Tiyatrosu, (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1985), s.461.
63 Cevdet Kudret, Ortatoyunu I, 2.B., (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1994), s.62.
64 Cevdet Kudret, Ortatoyunu I, 2.B., (İstanbul: İnkıilap Kitabevi Yayınları, 1994), s.62.
Farklı etnik ve coğrafyalara göre kişiler
sınıflandırıldığında, Anadolulu kişiler; Laz,
Kastamonulu, Kayserili, Eğinli, Harputlu,
Kürt ile Anadolu dışından gelenler ise,
Muhacir (Rumelili), Arnavut, Arap, Acem
olarak sıralanmaktadır. 62 Bu sıralama bile,
İstanbul odak alınarak yapılmıştır.
Gerek Anadolu’dan gerekse Anadolu
dışından gelen ve farklı milliyetlere mensup
olan bu kişiler, karakter olarak karşımıza
çıkmazlar. “İnsan olarak kendilerine özgü
davranışları yoktur.” 63
Her biri hakkında çok az bilgimiz vardır.
Oyunlar sırasında, hiçbirinin çocukluğu,
ailesindeki duygusal bağlar, hobileri,
fobileri, tutkuları, kırılganlıkları ya da
zaafları hakkında yeterince bilgi sahibi
olmayız. Onları yakından tanımayız.
Duygularını bilmeyiz. Acıları sevinçleri
gösterilmez bizlere.
Her iki geleneksel tiyatroda da, kişiler tip
düzeyinde işlenmiştir. Mensup oldukları
etnisitenin ya da bölgenin en tipik yanlarını
temsil ederler. Zaman içinde, komikliğe
neden olan kalıp tipler (steriotip) haline
gelmişlerdir. Nasıl görünmek isteniyorsa
öyle görülürler. Yer verilen tipler ait
oldukları milletlerin İstanbul’dan, Osmanlı
bakışı ile nasıl göründükleri bakımından
önem taşımaktadır. Örneğin, “Laz, geveze ve
aceleci, Acem mübalağacı, Yahudi korkak ve
para düşkünü” dür. 64
Bu bakış, tepeden bir bakıştır. Birilerine
tepeden bakarsak, onların içini yansıtan
yüzlerini, gönüllerine açılan gözlerini
görmeyiz. Onları tanımayız yeterince.
Tanımadığımız kişiler de bizde herhangi bir
duygu uyandırmaz. Komik kişiler bizden
uzakta, hatta aşağıdadır. Onlarla herhangi
bir empati kurmayız. Acılarını duymayız.
Onlara acımayız, güleriz.
Oyun içindeki işlevleri, renkli ve komik tipler
olmalarıdır. Bu komiklik bazen aralarındaki
iletişim kazalarından kaynaklanır. Böyle
durumlarda yalnız biri değil, bazen her iki
ya da üç tip, yine İstanbul bakışıyla komik
duruma düşürülür. Öylesine ki, bu oyunlarda
Türk tipi bile vardır.
Türk de Osmanlı için “öteki” dir.
Anadolu’dan gelendir.
Daha “kamyon” icat edilmeden, Osmanlı
İmparatorluğunda belirleyici olan bu bakış
açısı, kamyon icat olunduktan ve modern
Türkiye Cumhuriyeti’nde oyuncak gibi lüks
tüketim mallarıi taşımaya başladıktan
sonra da egemenliğini sürdürmüştür. Gerek
Baydur’un Kamyon’undan önce yazılan
ve geleneksel tiyatromuzdan yararlanan
oyunlarda, gerek Yeşilçam sinemamızın
ürünü olan filmlerde, gerekse Televizyon
skeçlerinde, bu bölgelerden gelen kişiler
hep tip düzeyinde kalmış, komik öğe olarak
yer almışlardır.
Zaten Ortaoyunu ve Karagöz deyince akla
komedi gelir. “Hangi konuyu işlerse işlesin,
karagöz oyununun başta gelen özelliği
bir komedya oluşudur. En acıklı konular
(Ferhad ile Şirin vb.) karagözde komedya
havası içine bürünür.” Aynı şey Ortaoyunu
için de geçerlidir. 65
Bergson’un dediği gibi komik, zekanın
ürünüdür ve kalbin bir anlık susuşu
sırasında oluşur. Yüzyıllarca kalbin sustuğu
bu kişiler, eğlencemizin başköşesinde meze
olmuştur. Kalbimizin, kekeleyerek de olsa,
yeniden konuşması için Memet Baydur’un
kalemi beklenecektir.
Karagöz ve Ortaoyunundaki Bakışı Tersine
Çevirmeye Başlayan Bir Oyun: Kamyon
Memet Baydur’un, Kamyon’unu yazarken
Ortaoyunu ve Karagözden yola çıktığı,
oyundan bu etkiler bağırmasa da, dikkatle
bakıldığında, iki geleneksel tiyatromuzdan
hayli ama başka bir bakış açısıyla
yararlandığı görülecektir. Her şeyden önce,
oyun kişileri bakımından Ortaoyunu ve
Karagözden yararlandığı anlaşılmaktadır.
153
Baydur’un oyununda, geleneksel olanı
kopya etmediği, o öğeleri aynen almadığı,
bir sorgulama içine girdiği, eski önyargılı
bakıştan uzaklaştığı görülmektedir.
Kamyon oyununda yer verdiği oyun kişilerini
geleneksel tiyatromuzda yer alan etnik
kesimlerden, bölgelerden seçmekle birlikte,
onlara daha şefkat dolu ve demokratik bir
bakışla yöneldiği gözlenmektedir.
Kamyon’da, Ortaoyunu ve Karagöz’deki
temel oyun kişileri olan Pişekar ve
Kavuklu-Karagöz ve Hacivat yoktur. Farklı
etnik kökenlere ve coğrafyalara mensup
geleneksel kişilerin bir bölümü korunmuş,
ama onlar farklı bir anlayışla işlenmiştir.
Oyun kişilerinden Abuzer Kürt, 66 Şaban
Karadenizli (Laz), Necati ve Recep Orta
Anadolu’dan, (Hırbo’nun incelmiş ve
değişmiş hali gibi, belki de Kayseri’lidirler),
Zeynel ve Zülfü ise Egelidir. 67 Böylece, oyun
kişilerinin dört farklı bölgeden (Doğu Anadolu
Bölgesi, Karadeniz Bölgesi, İç Anadolu
Bölgesi ve Ege Bölgesi) ve üç etnik kökenden
(Türk, Kürt ve Laz) geldikleri görülmektedtir.
65 Cevdet Kudret, Karagöz, 1.Cilt, 1.B., (İstanbul;Yapı Kredi Yayınları, 2004), s.27.
66 Elveda Dünya ve Merhaba Kainat, Memet Baydur’un Ardından (Ortak Kitap), Haz: Sevda Şener, Ayşegül Yüksel ve Filiz Elmas, 1.B., (İstanbul,: MitosBoyut Yayınları, 2002), s. 66.
67 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.158.