ROSETTA_MAGAZINE_201303

154
Baydur, bu kişileri ele alıp işlerken,
yerleşmiş Osmanlı bakışından bakışı”ndan
kuşkuya düşmüş, sosyalist dünya
görüşünden 68 de gelen sınıf bilinciyle
bakmaya çalışmıştır. Necati kamyon şoförü,
Recep şoför muavini, Abuzer ve Şaban
hamal, Zülfü ve Zeynel ise rençberdir. 69
Hepsi emekçi kişilerdir.
Bu altı kişi de, Mustafa Kemal Atatürk
tarafından “milletin efendisi” olması
arzulanan, ancak kurduğu Cumhuriyet’te bir
türlü gerçekleştirilemeyen “sosyal devlet”
nedeniyle “milletin hizmetkarı” olmaktan
kurtulamayan köylülerdir. Necati, Recep,
Abuzer ve Şaban “yıllardır şehirlilerle iş
tutup, kentin varoşlarında yaşamalarına
rağmen, köylülüklerini titizlikle –neredeysekorumuşlardır.”
70 Zülfü ve Zeynel’se Yanbolu
köyünden gelen köylülerdir. 71
Gaziantep’ten İstanbul’a (Anadolu’nun bir
ucundan ötekine) yepyeni, “kırmızı büyük
bir kamyon”la 72 (Türkiye Cumhuriyeti
olmasın sakın) mal taşırlarken (kamyonun
kasasında, yine sanki dört bölgeyi işaret
eden dört tane büyük tahta sandık yüklüdür)
her nedense yollarını şaşırırlar. Yollarının
üstünde olmayan Ege Bölgesine, Denizli
civarına gelirler.
Dahası kestirmeden gidelim derken, yol
da denemeyecek bir ıssız alanda saplanıp
kalırlar. Sadece dört ağacın olduğu ıssız bir
yerdir burası (dört ağacın olması, üreme,
bolluk, berekete işaret etmeleri bakımından
durumun o kadar umutsuz olmadığı
duygusu uyandırır bizde).
Doğudan batıya doğru giden, yepyeni kırmızı
kamyonun (Batılılaşmak isteyen genç
Türkiye Cumhuriyeti) neden yanlış yola
girdiğini, neden bozulduğunu ve saplanıp
kaldığını merak edip oyunun yazılış tarihine
baktığımızda, 1990’da yazılmış olduğunu
görür ve şaşırmayız. 1990 yılı oyunun bittiği
yıldır. Daha önce düşünülmüş, tasarlanmış,
başlanmış olsa gerektir. Böylece, Kamyon
oyununun, Baydur’un oyun yazmaya
başladığı 1980’lerin ürünü olduğu sonucuna
varırırz.
1980’ler, Özal’ın öncülüğünde kurulan,
genellikle bıyıklı ve göbekli milletvekillerinin
oluşturduğu Anavatan Partisi yönetiminde
yol alan Türkiye Cumhuriyeti’nin sancılı
yıllarıdır. Bu milletvekilleri, köyden kopmuş
kentli olamamış, arabesk bir yaşama
biçimine sahip kişilerdir daha çok. Mecliste
çiğköfte partisi yaptıkları, meclis tavanına
çiğköfte attıkları belleklerdeki yerini
korumaktadır.
“Özalizm felsefesi”nin temelinde ise,
kestirme yollar, “köşedönücülük” vardır.
İşte, kırmızı kamyon da kestirmeden
gideyim derken, “yol olmayan bir yol”a
saplanıp kalır.
Kamyon bozulunca, bir başka deyişle, ülke
bir anlamda batağa saplanıp kalınca, bir
kurtarıcı ararlar. Godot’yu Beklerken’deki
gibi bir Godot beklerler. Kurtarıcı, bir süre
Hamburg’da (Baydur eleştirel bir biçimde
Avrupa Birliğine mi işaret ediyor yoksa Avrupa
kültürünü içselleştirmemiş kurtarıcıları mı
eleştiriyor?) kalmış olan, şimdi benzincilik
yaparak zenginleşen Angut Memet’tir. Angut
Memet “ikiyüzlü bir sahtekar”dır. Hem
kendisidir, hem çırağı İsmail’dir. Görünmek
istemediği zaman, sözde çırağı İsmail’i yerine
bırakır, kiraz bayramına gider. Oyunbazdır,
kumar oynar. Recep’i tavlada, arzu ettiği
skorlarla defalarca yener ve parasını alır.
68 Elveda Dünya ve Merhaba Kainat, Memet Baydur’un Ardından (Ortak Kitap), Haz: Sevda Şener, Ayşegül Yüksel ve Filiz Elmas, 1.B., (İstanbul,: MitosBoyut Yayınları, 2002), s. 66.
69 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.130.
70 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.131.
71 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.146.
72 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.131.
Oyun kişileri yaşadıkları büyük soruna
rağmen kestirme yollardan vazgeçmezler.
Angut Memet’i çağırmak üzere benzinciye
giden Recep’e, dönüşünde, Angut Memet’in
“çırağı İsmail”, yine kestirme bir yol tarif
eder. Bu nedenle onu bulmak ve Angut
Memet’e ulaşmak üzere arkasından gelen
Necati ile karşılaşmazlar. Sorun uzar ve
büyür.
Kamyonun kasasındaki sandıklardan
çıkan mallar, lüks tüketim mallarıdır.
Bu da bize, Özal döneminin karakterini
hatırlatmaktadır. O dönemde, “liberalizm”in
ilkeleri doğrultusunda ithalatın önünde
engel oluşturan vergiler kaldırılmış, fakir
ülkenin dükkânlarının vitrinleri lüks tüketim
mallarıyla dolmuştur. Yurttaşların bu
malları satın alma özgürlüğü vardır ancak
paraları yoktur. Yıllardır bu ülkeyi sırtında
taşıyan emekçi yurttaşlar (hamallar) yük
taşımaya devam ederler.
Kamyon oyununda, Daniel Defoe’nun
Robinson Crusoe adlı yapıtından söz edilmesi
bir tesadüf olmasa gerek. Meraklı Şaban,
yeterli olmayan “okuma”sıyla gazetede
Robinson Crusoe üzerine yazılmış bir
makale okur ve onu anlamaya çalışır.
Bu makale oyunun derinleştirilmesi ve
katmanlandırılması bakımından önemlidir.. 73
Her şeyden önce, kamyonun durduğu ıssız
yer, bir adayı hatırlatmaktadır. Kuş uçmaz
kervan geçmez bir yerdir burası. İzole
edilmiş gibidir. Robinson gibi, Kamyon
oyununun kişileri de bir kurtarıcı beklerler.
Öte yandan, Robinson Crusoe bir çeşit
ütopyadır. Oyunda da belirtildiği gibi,
Ortaçağda, kar edenler küçük bir azınlıktır.
Çoğunluk sömürülmektedir. Robinson
73 Memet Baydur, Toplu Oyunları 3, 1.B., (İstanbul: MitosBoyut Yayınları, 1994) s.178-179.
74 Aktaran Sevda Şener, “Kamyon”, Sahne Dergisi, Mart-Nisan 2011, s. 23.
75 Serhat Ulağcı, İmgebilim, “Öteki”nin Bilimine Giriş, 1.B., (Ankara: Sinemis Yayınları, 2006), s.106.
155
Crusoe biraz da buna tepkidir. Kimsenin
mülkiyetinde olmayan bir adada (dünya gibi
de düşünebiliriz) ihtiyacı kadar üretme ve
tüketmenin erken ütopyalarından biri olarak
değerlendirilebilir.
Kamyon oyunuyla Robinson Crusoe
arasında bir karşıtlık da yaratılmıştır.
Robinson Crusoe’da “üretim” (Robinson,
ekip biçmek için kazma, kürek, çapa vb.
yapmıştır), Kamyon oyununda yaratılan
durumda (Özal Türkiye’sinde) ise
“tüketim” egemendir. Robinson temel
ihtiyaçlarını karşılarken, kırmızı kamyona
yüklenmiş olan sandıklardan temel ihtiyaç
maddelerinden (yiyecek, içecek, giyecek,
vb.) hiçbiri çıkmaz.
Şimdiye kadar “başkaları hesabına çalışan”,
kendilerine yük yükleyip boşaltma, yükleri
bir yerden bir yere götürme görevi verilen
“hamal”lar, “efendi”lerinin olmadığı bir
ortamda kendileriyle baş başa kalınca,
birden boşluğa düşerler. Özgürlüğün
“dayanılmaz hafifliği”dir bu. Yaşamı
sorgulayanlar (örneğin Abuzer) yeni
kararlar alır. Baydur’un bu oyunu için “bir
pazarlık oyunu, hayatın pazarlığı” 74 demesi
belki de bundandır.
Oyun Kişilerine Farklı Bakış
Memet Baydur’un, Kamyon oyununda,
oyun kişilerini geleneksel tiyatromuzdan
hareketle oluşturmuş olmakla birlikte,
alışılagelen bakış açısını kırmaya çalıştığı
gözlenmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi,
oyunda, Karagöz ve Ortaoyununda da yer
alan üç etnik kökenden gelen altı kişi vardır.
Bunlar Türk, Kürt ve Laz’dır. Geleneksel
tiyatromuzdaki egemen İstanbul (Osmanlı)
bakışına göre her üçü de taşralı ve “öteki”dir.