VitrA Çağdaş Mimarlık Dizisi - Arkitera

değerlendirme
Turizm Sektörünün Gelişimi*
Bu kitaba konu olan turizm genç bir sektör. Marco Polo, Evliya Çelebi gibi bireysel gezgin
veya maceracıları saymazsak, dünyada en fazla yüz-yüz elli yıllık bir geçmişi var. Türkiye
ve Anadolu özelinde bakarsak, daha da genç. Sektörün ortaya çıkmasının, buharlı
makinelerin gemi ve trenlerde kullanımına denk düştüğünü söyleyebiliriz. Bugün anladığımız
kimliğiyle; yani ulaşımı, transferi, ön ve arka hizmetleri ve hizmet yapılarıyla,
sektörün geçmişi dünyada büyük olasılıkla altmış-yetmiş, ülkemizde ise otuz-otuz beş
yıldan geriye gitmez.
Sektördeki yatırımcıların profili de bu bağlamda değerlendirilebilir. Türkiye’de turizm
yatırımcılarının profili, ağırlıklı olarak otuz yıl öncesinin dinamiklerine bağlı. Öncelikle
elinde sermaye, emek ve ustalık bilgisi olan inşaat sektöründen bahsedebiliriz. Bu sektör,
yurt dışında, özellikle de Irak, Libya, Rusya gibi ülkelerde çalışmıştı ve ciddi bir üretme
kabiliyetine sahipti. Bunlar yurt içinde yatırım imkânları aradılar ve Özal döneminde
turizm yatırımlarını teşvik edecek girişimlerde bulundular. Durum böyle olunca bahsettiğimiz
inşaat sektörü ve diğer yandan elinde artı değer oluşmuş tekstil sektöründen
kişi ve kurumlar, yeni bir iş alanı olarak turizme girmeye başladılar. Bahsi geçen 80’li
yıllarda bu yatırımcılar turizmin incelikleri ve detayları açısından yeterli donanımda değildi.
Türkiye’ye gün geçtikçe daha çok rağbet gösteren tur operatörleri de yatırımcıları
yönlendiremiyordu. Mimari ihtiyaçlar da elbette bu durumda sağlıklı bir şekilde ortaya
konamıyordu. Bir miktar benzeterek ya da beğenilen bazı konseptler tekrar edilerek
tesisler üretildi bir süre.
Yine bu dönemde, gelen turistlerin kökenine göre tesisler geliştirdik. Benim “kolonyel
turizm” diye adlandırdığım bu anlayışa göre, örneğin Almanya’dan gelecek turistler bir
Alman uçağı ile Türkiye’ye gelir, kendi dillerini konuşan hizmetlilerce karşılanıp tesislere
ulaştırılır ve burada gene kendi ülkelerinden gelenlerle tatil yaparlardı. Elbette tesislerde
her türlü hizmet onların müziği, yemeği, eğlence ve dinlence anlayışlarına göre düzenlenir,
sonuçta mimari de bu turistlerin alıştığı yaşam biçimine göre detaylanır ve şekillenirdi.
Böyle bir turizm işletme ortamında, mimarinin de bu anlayışı takip etmesi kaçınılmazdı.
Bir süre sonra iyice abartıya kaçıp “temalı” otel dediğimiz bir anlayışa yöneldik. Başta yerel
mimari bilincine sahip mimarlar olmak üzere, yerel halk ve giderek sektör temsilcileri
bu akımı eleştirdi. Gariptir, tur operatörlerinin yaptığı anketlerde, bu tür tesislerde kalan
turistlerin durumdan oldukça memnun ve mutlu oldukları da ortaya çıkıyordu!
1990’lı yılların sonlarından itibaren, artık kitle turizmi anlayışı tüm dünyada peyderpey
değişmeye, yaz için deniz-güneş-kum ve kış için kayak dışında farklı seyahat ve tatil
seçenekleri ortaya çıkmaya başladı. Örneğin dağa tırmanmak, ormanda yürümek, rafting
yapmak ya da bir kenti keşfetmek, yerele özgü yaşam dokularını, yeme ve eğlence
kültürünü yerel halk ile birlikte yaşamak gibi eğilimlerin göreceli ağırlığı sürekli artış
gösterdi. Kitlesel turizmin yeknesak yapısının 90’ların sonlarına doğru çözülmesi süreci
özellikle yerelin önemine vurgu yaptı. Artık Kapadokya’ya gelen biri, kendi ülkesine
ait olmayan, Kapadokya’ya özgü şeylerle karşılaşmak istiyordu. Moda ve yaygın deyişiyle
“think global, act local” (küresel düşün, yerel uygula) anlayışı, turizm mimarlığına
da yansıdı. O döneme kadar süregitmiş olan eklektik ya da neyin melezi olduğu belli
olmayan yapıların yerine yerel unsurların kullanılması endişesi -hatta- tercihi giderek
büyüdü. Elbette bu arayış sürecinde bazıları başarılı, bazıları başarısız birçok yapı ortaya
40