déchets. stigmatisations, commerces, politiques ... - Viva Rio en Haiti

74 | FATRA
ant fanmi ak teritwa an: moun ki itilize watè yo,
se sa kap viv nan zòn lan oubyen ki gen fanmi l la
oubyen zanmi l.
Lè w poze keksyon a, nan mikwo-rejyon sa a,
rezidan yo nan zòn lan deklare ke pwoblèm prensipal
la se pa kantite twalèt yo, men se mank
netwayaj / watè yo plen ki fè yo pa ka itilize yo. Nou
wè yon gwo kantite ki p ap itilize, selon moun yo,
manke resous pou yo peye pwofesyonèl ki an chaj
nan netwaye a: bayakou yo (nan seksyon suivan an
nou pale sou kritè yo ki defi ni aktivite bayakou yo
epi kijan yo fè pri yo pou netwaye twalèt yo). Nan
ka lojman ki nan lwaye yo, anpil lokatè plenyen ke
mèt kay la pa respekte obligasyon li pou l netwaye
twalèt yo epi fè yo fonksyone. Sepandan, gen kèk
lokatè ke nou te fè entèvyou avek yo, k ap viv an
menm tan nan zòn lan, yo pote plent sou pri chè
ke bayakou yo touche epi yo di ke l inposibl pou
netwaye twalèt yo souvan tankou yo vle an.
Nan mikwo-rejyon 6 lan, tankou nou wèl deja,
li karakterize pou tèt li gen anpil lakou, gen espesyalman
mwens watè ke nan mikwo-rejyon 4 lan,
ki nan totwa devan an, nan lòt bò Gran Ri an. Nan
kèk ka, gen youn oubyen de twalèt pa chak lakou.
Sa se ka, pa ekzanp, lakou Nené an, nan li gen plis
ou mwen 300 moun k ap viv. Li genyen sèlman yon
latrin ke nan epòk rechèch sa a li pat itilizabl, akòz
mank resous pou netwaye l, sa ki ta dwe fèt omwen
yon fwa oubyen de fwa nan yon ane (foto 35).
Nan mikwo-rejyon ki pa gen anpil twalèt yo,
tankou sa yo, ki trè ibanize epi ki tou lwen kote yo
jete fatra yo, yo devlope lòt fòm pou yo watè. Moun
yo ka watè nan sachè oubyen nan po epi jetel nan
kannal oubyen ravin yo. Gen lòt teknik tou, tankou
sa yo rele parachit lan: yo watè nan yon sachè
plastik epi voye l nan lè a, pli lwen posib. Pou plizyè
rezon, pami kelke faktè ki gen pou wè ak wonte
moun lan, an jeneral aksyon sa yo fèt nan fen
jounen an oubyen lannwit.
Wonte sètènman se yon pwoblèm santral nan
«abitid watè yo”. Li gen poul we tou, espesyalman ak
kote watè yo ye an, raman yo devan kay yo, konsa sa
evite moun wè ou, lè ou antre epi sòti nan yo 28 .
9. BAYAKOU
Nan vil Pòtoprens lan, pa gen epi pat janm gen
yon sistèm drenaj domestik pou kanalize watè yo.
Se s ak fè jeneralman yo itilize latrin, epi nan ka-
tye ki pi devlope yo, yo itilize tank septik ki pa konekte
nan rezo.
Menm jan nou te di an, bayakou se yon pawòl
ki itilize pou rele pwofesyonèl ki netwaye latrin
ak men yo, nan andeyò ak nan vil yo. Se, ankò, yon
tèm ki stigmatize (ki itilize pou pale de “yo») se pa
yon kategori pou idantifi e pwòp tèt yo. Pwofesyon
bayakou an, ki ansyen nan peyi a, li plis stigmatize
ke tout lòt aktivite yo ki ekziste nan mond sosyal
ayisyen an. Se travay gason (pa gen fanm ki fèl) epi
l fèt nan fènwa, lannwit. Kèk nan pwofesyonèl sa yo
pa idantifye yo tankou bayakou, yo pa sèlman kache
sa pou vwazen yo pa konen, men tou pwòp fanmi
yo. Nou te pale ak kèk bayakou ki fè aktivite sa a
an piblik epi tou ak plizyè ki bay zanmi ak fanmi yo
manti, pa ekzanp, ki di ke lanwit yo se sekirite nan
yon lòt kote. Nan ka sa yo, y ap viv nan lòt pati nan
vil la, ki diferan de kote yo fè aktivite yo.
Pifò bayakou nou te pale avèk yo pat fèt Pòtoprens
(plizyè te sòti nan rejyon sid peyi a), yo te
vini nan kapital lan, lè yo te timoun oswa trè jèn.
Kèk ladan yo te restavèk oubyen kokorat, plizyè te
orfelen lè yo te piti anpil. Malgre prejije a epi istwa
pèsonèl dramatik yo, nou dwe konsidere, nan
yon tèm relatif, nenpòt fason, yo privilejye, lefèt ke
pwofesyonèl sa yo, espesyalman sa yo ki travay regilyèman
yo: fè lajan chak jou oubyen prèske chak
jou, sa pa nòmal epi se pa yon ti kras lajan nan
mond sila a ki gen anpil povrete a. Anplis, gen yon
etik otantik nan ijyèn kò bayakou yo. Kèk ladan yo
achete rad ki bon mache pou yo ka antre nan twalèt
(pèpè yo itilize yon fwa an, yo rele l debachi, yo
jete l apre lè yo fi n itilize l), yo tout itilize yon savon
espesyal pou yo benyen, elatriye.
Rezo bayakou yo lokalize yo an baz. Nou tande
pale de senk ladan yo nan zòn metwopolitèn Pòtoprens
la: Fòtouron, Site Solèy, Mache Salomon, Fò
Dimanch ak Ravin Pentad. Nan baz ke nou konsantre
rechèch sa a, se nan premye a, li chita nan avni
La Salin lan, nan limit ant mikwo-rejyon 2 ak 3 an,
bò lari ki korespon ak premye an. Li kapab rekonèt
pou tèt douzèn bwouèt ki nan lari a pandan jounen
an. Nan fen jounen an, alantou 16h oubyen 17h
bayakou yo kòmanse rive, yo rete ap pale, chanje
nouvèl epi tcheke kèk djòb, ki selman pral kòmanse
apre 22hs. (Foto yo 36, 37)
Bayakou yo òganize yo an rezo ak yon ekip
ki gen plizyè fonksyon: demachè an, se li ki chèche
dyòb lan epi ki regle peyman an ak kliyan an,
chèf la se li ki antre nan twalèt yo, epi se majo an
ki rete deyò an pou resevwa bokit yo ki plen watè