Duurzame inzetbaarheid van de oudere werknemer - Handreiking ...

1.2 Achtergrond en maatschappelijke context
Dit onderzoek moet worden gezien tegen de maatschappelijke achtergrond dat werknemers steeds langer zullen
moeten doorwerken. Daarbij moet worden aangemerkt dat in de afgelopen decennia veel werknemers gebruik
konden maken van regelingen voor vervroegd uittreden. In historisch perspectief is ‘vervroegde uittreding’ een
recent verschijnsel. Tot begin jaren ’70 van de vorige eeuw was het gebruikelijk dat werknemers (voor het
overgrote deel mannen) tot hun 65 e levensjaar doorwerkten en daarna met pensioen gingen (De Lange e.a., 2011).
Vanwege de hoge (jeugd)werkloosheid, die het gevolg was van de toenmalige recessie, werden destijds VUTregelingen
(VUT is een afkorting van Vervroegde UitTreding) ingesteld die het financieel zeer aantrekkelijk
maakten om ruim voor de pensioengerechtigde leeftijd te stoppen met werken. De VUT-regelingen kenden een
omslagstelsel, waarbij de werkenden de premies betaalden voor de vutters. Bovendien stroomden in de jaren ’70
tot ’90 van de vorige eeuw veel 55-plussers in de WAO (Wet ArbeidsOngeschiktheidsverzekering).
Vanaf het midden van de jaren ’90 werden de VUT-regelingen omgezet in prepensioenregelingen, waarbij
werknemers zelf voor hun prepensioen spaarden. In het afgelopen decennium zijn deze fiscaal gunstige regelingen
voor vervroegde uittreding steeds verder versoberd en afgebouwd (De Lange e.a., 2011). Dit mondde uit in de
invoering van de Wet VUT Prepensioen en Levensloop (VPL) in 2006, die als uitgangspunt had dat de werknemer
pas op 65-jarige leeftijd stopt met werken en waarbij alle fiscale faciliteiten om te stoppen voor deze leeftijd
werden afgeschaft (Henkens e.a., 2009). De wet- en regelgeving verschoof dus steeds meer van het stimuleren van
vervroegd met pensioen gaan naar langer doorwerken tot de pensioengerechtigde leeftijd. Dit was echter geen
continu proces. In 2005 introduceerde Minister Remkes (BZK) – geheel tegen het officiële beleid van langer
doorwerken in – bijvoorbeeld nog de zogenaamde Remkes-regeling, die vervroegde uittreding van
rijksambtenaren vergemakkelijkte om jongere werknemers bij het vergrijzende personeelsbestand van de
overheid te kunnen vasthouden. Deze wettelijke regelingen hebben hun weerslag gehad op de wensen en het
gedrag van ouderen ten opzichte van pensionering (De Lange e.a., 2011; Schalk, 2005).
De noodzaak tot beleidsaanpassingen is echter aangescherpt door de economische gevolgen van de vergrijzing
van de babyboomgeneratie (cohort geboren tussen 1946-1964) en de ontgroening van de arbeidspopulatie. Om
verlies van waardevolle kennis en ervaring door de uittreding van dit cohort ouderen tegen te gaan, en om
productiekracht te behouden, worden werknemers gestimuleerd om langer door te werken en ontmoedigd om
voortijdig uit te treden. Recente kabinetsvoorstellen hebben tot doel de mogelijkheden voor vervroegd pensioen
in te perken, dan wel om de pensioengerechtigde leeftijd te verhogen. Ook is de toegang voor compensatie op
grond van arbeidsongeschiktheid onder de wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA) beperkter dan
onder de WAO.
Deze ontwikkelingen zullen tot gevolg hebben dat oudere werknemers een steeds dominantere plek op de
arbeidsmarkt gaan innemen en langer gemotiveerd aan het werk moeten blijven (Cuelenaere e.a., 2009; De Lange
e.a., 2010a, 2010b; Groothoff e.a., 2009; Ilmarinen, 2001; Van der Heijden e.a., 2009). Tevens worden werkgevers
geprikkeld werknemers langer in dienst te houden en ouderen aan te nemen.
Cijfers met betrekking tot arbeidsparticipatie van ouderen
In Nederland bestaan diverse statistieken en representatieve onderzoeken die een beeld geven van de
arbeidsparticipatie van ouderen. Deze statistieken geven een duidelijke toename in grijze druk op de arbeidsmarkt
weer (het aantal 65-plussers als percentage van de bevolking 15-64 jaar; CBS, 2010). In 2008 is 15% van de
Nederlanders 65 jaar of ouder, terwijl in 2040 dit aantal gestegen zal zijn tot 27% (CBS, 2010). Met betrekking tot
de beroepsbevolking geeft het CBS nationale statistieken weer die de ontwikkelingen in de arbeidsparticipatie van
ouderen weergeven (CBS, 2010). Meer specifiek is de netto-arbeidsparticipatie van personen van 50 tot 65 jaar
geleidelijk gestegen van 40% in 1996 tot 57% in 2009 (Otten e.a., 2010). Daarbij zijn er aanzienlijke verschillen
tussen mannen en vrouwen, waarbij mannen een hogere arbeidsparticipatie hebben dan vrouwen. De
verwachting is echter dat dit verschil in de toekomst kleiner wordt en dat de stijging in de arbeidsparticipatie
vooral bij vrouwen zal doorzetten. Bij vrouwen stijgt de arbeidsparticipatie namelijk over de jaren in de
leeftijdscohorten (bijvoorbeeld 50-55 jarige vrouwen in 2010 hebben een hogere arbeidsparticipatiegraad dan 50-
55-jarige vrouwen in 2000). Dit is niet het geval bij mannen (De Lange e.a., 2011).
De gemiddelde pensioenleeftijd, dat wil zeggen de gemiddelde leeftijd waarop werknemers feitelijk met
pensioen gaan, was 62 jaar in 2007 (CBS, 2011); circa 80% van de werknemers die met pensioen gaat doet dit vóór
hun 65 e levensjaar. Deze cijfers vertellen echter niet het volledige verhaal. Van de 55-plussers die in de periode
3