Naar een visionaire woningbouw

110
SYNTHESE & CONCLUSIES
3.2 Bestaande mechaniek
van de woonproductie
Drieledig interpretatiekader
Het systeem van de woonproductie kan worden geïnterpreteerd
als zijnde opgebouwd uit drie onderdelen of velden, die
via complexe interacties met elkaar in verband staan (fig 3.1):
1. Het beleid, in de ruime zin. Dit ontwikkelt een visie
op het territorium en de gewenste ontwikkeling van het
wonen op verschillende schaalniveaus. Dit formaliseert
zich in beleidsdocumenten zoals het Woonbeleidsplan, het
Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, het decreet Grond-en
Pandenbeleid, … en vertaalt zich in een aantal beleidsinstrumenten.
De actoren zijn de verschillende overheden gaande
van het federale tot het gemeentelijke niveau.
2. De woonproducten en typologieën. Dit gaat over de
concrete ruimtelijke vertaling van het wonen op niveau van
de wooneenheid of groep van wooneenheden en de omgeving
waarin deze zich bevinden (‘woonomgeving’). De belangrijkste
actoren hier zijn ontwerpers, maar ook overheden spelen
via regelgeving een belangrijke rol in dit veld.
3. Het operationele kader duidt de mechanismen en
constellaties aan waarmee de woningbouwproductie in de
praktijk wordt gebracht. De belangrijkste actoren zijn hier de
producenten van woningbouw, zowel privaat (particulieren,
ontwikkelaars, promotoren, …) als publiek (sociale huisvestingsmaatschappijen,
stadsontwikkelingsbedrijven, intercommunales,
…)
Het beleid
De ruimtelijke structuur van Vlaanderen is het resultaat van
een huisvestingspolitiek die historisch altijd de kaart heeft
getrokken van privaat initiatief en individueel woningbezit en
een ruimtelijk beleid dat de taakstellingen gelijkmatig heeft
gespreid over het territorium. Bij de totstandkoming van de
na-oorlogse welvaartstaat werd de vrijstaande woning met
tuin buiten de stad het bereikbare ideaal voor een belangrijk
deel van de Vlamingen. Deze woonvorm met verschillende
verschijningsvormen, die we aanduiden met de term verkavelingsmodel,
is de motor van een verstedelijkingsproces dat
het Vlaamse landschap heeft getransformeerd in een patchwork
van verkavelingen en linten.
Het duurde tot eind jaren negentig, met de komst van het
Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, dat het beleid dit
verstedelijkingsproces heeft willen keren. Het Vlaamse
territorium werd radicaal ingedeeld in stedelijk gebied en
buitengebied en binnen dit kader werden een aantal nieuwe
doelstellingen vastgelegd zoals ‘gedeconcentreerde bundeling’
of een verdeling 60/40 van huishoudens tussen stedelijk
gebied en buitengebied. Bijna 15 jaar na het in voege
treden kan de impact van het RSV worden geëvalueerd. Het
heeft een einde gemaakt aan het ongebreideld aansnijden
van de open ruimte door de woonuitbreidingsgebieden die
met de bodembestemmingsplannen uit de jaren 70 waren
vastgelegd te blokkeren. Het RSV heeft echter deze bodembestemming
zelf niet in vraag gesteld waardoor deze structuur
de ondergrond blijft voor de toekomstige ruimtelijke
ontwikkeling. Van een echte trendbreuk is dan ook geen
sprake. Belangrijke doelstellingen zoals de verdeling 60/40
werden niet gehaald. RSV werd onvoldoende vertaald in
effectieve operationele strategieën die de doelstellingen
konden implementeren. De kaart met de huishoudensevolutie
tussen 1997 en 2007 (fig. 2.5) toont dat de grote open
gebieden zijn gevrijwaard gebleven van verstedelijking, maar
ook dat grote delen van Vlaanderen verder zijn opgevuld.
Onderzoek van verhuisbewegingen in Vlaanderen toont dat
de suburbanisatie terug is toegenomen. Het blijkt dat hoofdzakelijk
jonge gezinnen de stad verlaten. Deze uitstroom
wordt gecompenseerd door een instroom van jongvolwassenen
en buitenlandse immigranten zodat het bevolkingsaantal
in de steden wel toeneemt, maar de financiële draagkracht
afneemt.
We moeten vaststellen dat het woonbeleid in Vlaanderen
eerder passief en volgend is dan pro-actief en sturend.
Eigendomsverwerving en privaat initiatief wordt gestimuleerd
via fiscale voordelen, premies en subsidies. Het
huurbeleid blijft hoofdzakelijk beperkt tot de sociale huisvestingssector.
Van een huurbeleid voor de private markt
is nauwelijks sprake. Een poging om een woonplan of een
woonvisie op lange termijn uit te werken werd nooit ondernomen,
maar hier zou verandering in komen met de opmaak van
een Woonbeleidsplan. In deze aanpak van het woonbeleid
valt de afwezigheid van een duidelijke ruimtelijke component
op. Dit verklaart hoe na de tweede wereldoorlog Vlaanderen
geleidelijk werd volgebouwd met een wildgroei van verkavelingen
en linten, zonder een duidelijk idee waar het met het
Vlaamse territorium eigenlijk naar toe moest.
Woonproducten
Het gevoerde beleid heeft geleid tot een bestaand woningpatrimonium
met een dominantie van ééngezinswoningen in
het algemeen (80% van het totaal) en de vrijstaande ééngezinswoning
in het bijzonder (42% van de ééngezinswoningen).
Als we weten dat van alle woningen in 2020 er 90% nu
reeds gebouwd is, dan is de manier hoe we met dit bestaande
patrimonium omgaan een belangrijk vraagstuk voor de toekomst.
Met betrekking tot dit bestaand patrimonium komen
twee belangrijke vaststellingen naar voor. Enerzijds is de
grote concentratie aan slechte woningen in vooral de 19de
eeuwse gordel van de stedelijke gebieden een structureel
probleem dat niet kan worden opgelost met een traditioneel
beleid dat inzet op fiscale voordelen en subsidies voor private
eigenaars. Anderzijds kent Vlaanderen een groot aantal
verkavelingswijken die dateren uit de jaren 1950 tot 1980.
Ondertussen zijn de oorspronkelijke bewoners verouderd en
verhuizen zij naar een kleinere woning of appartement in de
kern. Deze woningen beantwoorden niet meer aan de veranderende
vraag onder druk van vergrijzing en verdunning en
kunnen moeilijk worden getransformeerd door verouderde
regelgeving.
De historische context is ook nog bepalend voor de productie
aan nieuwbouwwoningen die vandaag tot stand komt, waarbij
we kunnen vaststellen dat het om een verderzetting gaat
van het gespreide verstedelijkingsmodel. In de nieuwbouw
woonproductie komen ook twee belangrijke vaststellingen
naar voor. De traditionele verkaveling ondergaat een ‘mutatie’,
waarmee de veranderingen worden aangeduid onder
druk van de relatieve grondschaarste en de optimalisatie van
het rendement. De woningen worden kleiner en compacter
en de tuin is vaak herleid tot een schamel lapje grond. De
verkaveling is hierbij ook vaker een gepreformateerd product
gaande van de ‘sleutel-op-de-deur fermette’ tot wijken van
koppel- of rijwoningen. De vraag is of dit nog beantwoordt
aan het ideaal van het ‘buitenwonen’ belichaamd in het traditionele
verkavelingsmodel.
De tweede vaststelling is de groei van de appartementsbouw.
In 2006 was zo’n 60% van het aantal nieuwe woningen
van het type appartement. In stedelijke context zijn er twee
tendensen: enerzijds zien we in strategische stadsprojecten
een zekere typologische vernieuwing en innovatie dankzij
publiek-private samenwerking. Anderzijds komen deze
kwaliteiten niet terug in het doorsnee appartementsgebouw
of wat we het ‘middenschalig stadsproject’ kunnen noemen.
In buitengebied kan een ‘verappartementisering’ van dorpskernen
en linten vastgesteld worden. Bij de veelvoorkomende
typologie van de jumbofermette zit een monotone stapeling
van appartementen verborgen achter een façade met de
stijlkenmerken van de fermette. Deze typologie betekent een
schaalbreuk met het traditionele weefsel van het dorp.