Naar een visionaire woningbouw

14
BESTAANDE MECHANIEK VAN DE VLAAMSE WOON PRODUCTIE
1.1.1 BELEID
WOON­
PRODUCTEN
BELEID
OPERATIONEEL
KADER
Na de tweede wereldoorlog zijn er drie grote wetten die hun
stempel drukken op het huisvestingsbeleid. 7 De Wet De
Taeye in 1948 was een antwoord op de woningnood na de
oorlog en bevestigde de voorkeur van eigendomsverwerving
en privaat initiatief via premies en de toekenning van
een staatswaarborg aan hypothecaire leningsmaatschappijen.
8 De Wet De Taeye betekende een hoge vlucht voor
de gespreide verstedelijking in Vlaanderen. Een patchwork
van verkavelingen en linten deed Vlaanderen geleidelijk van
aanzien veranderen. De Wet Brunfaut in 1949 is de tweede
belangrijke wet na de oorlog en was meer gericht op lagere
inkomens en stimuleerde de bouw van sociale huurwoningen
en de infrastructuur in sociale woonwijken. De derde belangrijke
wet was die op de Krotopruiming uit 1953 die inzette op
de sanering van krotwoningen waarbij sociale huisvestingsmaatschappijen
dienden in te staan voor de heropbouw van
de vrijgekomen ruimte waarbij een deel van de woningen
was voorbestemd voor de bewoners van de gesloopte woningen.
De impact van deze wet op het krottenbestand zou
eerder beperkt blijven.
Fig. 1.3 Schema van de mechaniek van de woningbouwproductie.
De ruimtelijke structuur van Vlaanderen is het resultaat van
een woonbeleid dat historisch altijd de kaart heeft getrokken
van het individuele woningbezit en een ruimtelijk beleid dat
de taakstellingen gelijkmatig heeft gespreid over het territorium.
Met de opkomst van de na-oorlogse welvaartstaat werd
de vrijstaande woning met tuin buiten de stad het bereikbare
ideaal voor een belangrijk aandeel van de Vlamingen. Deze
woonvorm met verschillende verschijningsvormen, die we
aanduiden met de term verkavelingsmodel, is de motor van
een verstedelijkingsproces dat het Vlaamse landschap heeft
bezaaid met een wildgroei van verkavelingen en linten.
Een patchwork van kavels en linten
De sterke nadruk op eigendomsverwerving en particulier
initiatief in de woningbouw is een rode draad doorheen de
geschiedenis van het Belgische en later Vlaamse woonbeleid.
5 De term woonbeleid is trouwens een eerder recente
term, die duidt op een meer geïntegreerde kijk op de problematiek
van het wonen. Gaan we verder terug in de tijd,
wordt meestal gesproken van een ‘huisvestingspolitiek’
hetgeen duidt op een visie waarin wonen wordt vernauwd
tot het betrekken van een degelijke woning. Zonder een
volledig overzicht te geven van de geschiedenis van het
woonbeleid, is het toch interessant een aantal belangrijke
evoluties van het woonbeleid te duiden in het kader van deze
studie, omdat ze licht werpen op de situatie van het wonen
vandaag. 6 De eerste huisvestingswet uit 1889 is kenmerkend
voor het beleid dat zal volgen. De wet, die de huisvestingsproblemen
van de arbeidersklasse wou aanpakken, legt de
nadruk op individueel woningbezit. Dit sloot aan bij de ideologie
van de toen dominerende machtsblokken van liberalen
en katholieken. Voor liberalen was eigendom een logisch
onderdeel van de ideologie en voor de katholieken was
woningeigendom een manier om het gezin als hoeksteen van
de samenleving fysisch te verankeren. Eigendomsverwerving
was een uiting van een anti-stadsgevoel en een manier om
de arbeidersklasse uit de als verderfelijk beschouwde stad
te weren. Dit verklaart ook waarom pendel tussen platteland
en stad werd aangemoedigd met goedkope abonnementen.
In deze periode is er wel een tegengewicht vanuit
socialistische hoek, die zich vanuit haar ideologische strijd
inzette voor de bouw van sociale woningen. Aan het begin
van de 20ste eeuw werden de eerste sociale huisvestingsmaatschappijen
opgericht, maar de omvang van de sociale
woningbouw was nooit van die aard dat ze voor een kentering
kon zorgen in een op individueel woningbezit georiënteerd
huisvestingsbeleid.
Als reactie op de na-oorlogse verkavelingswoede kwam er
in 1962 de ‘organieke wet op de stedenbouw en ruimtelijke
ordening’. Dit was het eerste wettelijke kader voor de organisatie
van de ruimtelijke ordening in België. Toch zette dit
geen zoden aan de dijk. De wet van 1962 bood de mogelijkheid
aan gemeenten om verkavelingsvergunningen uit te
reiken wat in de praktijk leidde tot een verdere wildgroei van
verkavelingen en linten. In de jaren 1970 werden de gewestplannen
goedgekeurd. Oorspronkelijk waren zij opgevat als
niet bindende richtplannen, maar uiteindelijk werden het
plannen die de bestemming van de bodem bindend vastlegden.
De ontgoocheling in de gewestplannen als instrument
om de verstedelijking van het territorium te sturen, leidde tot
een nieuwe opvatting over planning, waarin de nadruk meer
op een toekomstgerichte en dynamische aanpak kwam te
liggen. De structuurplanning trachtte hieraan tegemoet te
komen. In 1997 werd dan ook het Ruimtelijk Structuurplan
Vlaanderen (RSV) goedgekeurd, met als bedoeling de verstedelijkingsprocessen
te kunnen sturen in een meer duurzame
richting. RSV beoogde een aantal trendbreuken met
het verleden.
Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
Het Vlaamse territorium werd radicaal ingedeeld in stedelijk
gebied en buitengebied en binnen dit kader werden een
aantal nieuwe doelstellingen vastgelegd zoals “gedeconcentreerde
bundeling” of een verdeling 60/40 van huishoudens
tussen stedelijk gebied en buitengebied. Het RSV wou
hiermee de ongebreidelde verstedelijking en versnippering
van de open ruimte tegen gaan. Bijna 15 jaar na het in voege
treden kan de impact van het RSV worden geëvalueerd. Het
heeft een einde gemaakt aan het ongebreideld aansnijden
van de open ruimte door de woonuitbreidingsgebieden die
met de bodembestemmingsplannen uit de jaren 70 waren
vastgelegd, te blokkeren en zo een maximum aan woonruimte
op te leggen. Het RSV heeft echter deze bodembestemming
zelf niet in vraag gesteld waardoor deze structuur
de ondergrond blijft voor de toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen.
Van een echte trendbreuk in ruimtelijke visie is dan
ook geen sprake. Daarbij komt dat belangrijke doelstellingen
zoals de verdeling 60/40 niet werden gehaald. Het RSV werd
onvoldoende vertaald in effectieve operationele strategieën
en kwalitatieve verstedelijkingsprincipes die haar ambities en
doelstellingen konden implementeren. De kaart met de huishoudensevolutie
tussen 1997 en 2007 (fig 2.2, p. 62) toont dat
de grote open gebieden zijn gevrijwaard gebleven van verstedelijking,
maar ook dat in grote delen van Vlaanderen de
gespreide verstedelijking zich heeft voortgezet. In de periode
2000-2006 is het gemiddeld bodemgebruik per huishouden
gestegen van 579 tot 593 m 2 . 9 Onderzoek van verhuisbewegingen
in Vlaanderen toont dat de suburbanisatie terug is
toegenomen sinds 2001. 10