Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
Po nacrtu Narodnog kluba (čl. 3), država se deli na 6 pokrajina, koje
su u toku istorije formirane kao političke, neke od njih i kao državnopravne
celine: (1) Srbija sa Starom Srbijom i Makedonijom; (2) Hrvatska,
Slavonija i Dalmacija sa Meñumurjem, Istrom i otocima; (3) Crna Gora; (4)
Bosna i Hercegovina; (5) Vojvodina (Banat, Bačka i Baranja) i (6)
Slovenija. Najznačajnija izmena koju je ovakvim predlogom Narodni klub
učinio u stanju zatečenom 1. XII 1918. bila je priključenje Dalmacije
Hrvatskoj, koja je državnopravno sjedinjenje, sa njom zahtevala na osnovu
svog istorijskog državnog prava još tokom svoje dugogodišnje političke
borbe sa Austro-Ugarskom. Predlog Jugoslovenskog kluba – dat u vidu
podvojenog mišljenja uz ustavni nacrt Ustavnog odbora – u pogledu deobe
države razlikovao se od prethodnog u toliko što je Dalmaciju, umesto
Hrvatskoj, pripojio Bosni i Hercegovini (čl. 90). Tom izmenom slovenački
klerikalci učinili su od Bosne i Hercegovine pokrajinu sa katoličkom
većinom. Na primedbe koje su im učinjene u tom smislu, oni su u
Ustavotvornoj skupštini istakli da Jugoslovenski klub od Dalmacije ne pravi
pitanje i da pristaje na rešenje po kome se ona pripaja Hrvatskoj 6 . Na ovaj
način parlamentarni predstavnici hrvatskog i slovenačkog grañanstva složili
su se oko pitanja deobe na pokrajine.
Pored različitog života u prošlosti, koji je formirao različiti
mentalitet, kulturu i način života uopšte, kao i želje naroda da tu posebnost
u svojim granicama čuva i neguje, Narodni i Jugolovenski klub su isticali
da su na strani ovakve podele još i prirodno-geografski razlozi 7 – dakle, i
oni momenti koje su vladine stranke istakle kao primarne, a koji su kao
kriterijumi teritorijalne podele bili prihvaćeni i u Krfskoj deklaraciji,
donetoj još ratne 1917, kao rezultat zajedničkih napora srpske vlade i
Jugoslovenskog odbora da se postigne sporazum o osnovama ureñenja
buduće zajedničke države. Navodeći ove razloge u prilog predloženoj
teritorijalnoj podeli, tvorci ovih ustavnih nacrta odricali su da je tzv.
"plemenski kriterijum" imao bilo kakvog značaja u odreñivanju granica
pokrajina 8 .
6
V. Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca, Beodrag 1921 (u daljem tekstu: US), 20 IV 1921, s. 9. i 22, govori Lj.
Jovanovića i J. Šimraka.
7 V. govore u Ustavotvornoj skupštini: ð. Šurmina (US, 16. IV 1921, s. 12), M.
Drinkovića (US, 11. i 12. V 1921, s. 29), A. Korošeca (US, 15. IV 1921, s. 16) i J. Šimrika,
(US, 20. IV 1921, s. 22).
8 V. L. Polić, O nacrtima ustava. Nacrt Narodnog kluba, "Mjesečnik", br. 4–5/1921,
s. 154–155.
372
Kakva ili kolika država
Na strani navedene teritorijalne podele bili su, bez sumnje, i oni
razlozi koje su njihovi autori navodili, ali je izvesno da je motiv zaštite
hrvatskog, odnsno slovenačkog nacionalnog (u tadašnjem političkom
žargonu – "plemenskog") interesa u projektovanju ovakvih granica bio ne
samo isto toliko važan, već da je predstavljao osnovni kriterijum pri
preciziranju izmena koje bi trebalo učiniti u zatečenim pokrajinskim
granicama. Teritorijalna podela podložena nacrtima Narodnog i
Jugoslovenskog kluba obezbeñivala bi nacionalno okupljanje velike većine
Hrvata i Slovenaca u posebne administrativno-političke celine 9 , što je
kriterijum istorijsko-političkih približavalo kriterijumu nacionalnih granica,
a njegove nosioce onom nacionalno-političkom stavu koji je negirao
nacionalnu istovetnost Jugoslovena, a koji je, u vreme državnopravnog
provizorijuma, zastupala samo HRSS. Iako su zahtevi i celokupno političko
ponašanje HRSS u poreñenju sa Narodnim i Jugoslovenskim klubom bili
neuporedivo radikalniji, ipak je u suštini programa ove tri političke
grupacije postojala jedna bitna istovetnost: zahtev za priznavanjem, na
nivou državnopravnih rešenja, istorijom nastalih ne samo političkih već i
nacionalnih razlika meñu Jugoslovenima 10 . Nijedna druga politička stranka
u jugoslovenskim okvirima, u tom trenutku, nije postavljala ovakav zahtev.
9 Interesantno je uočiti da je pri teritorijalnoj deobi države uobličavanje Slovenije
kao jedinstvene oblasti bilo najmanje sporno. Njenu teritorijalnu celovitost prihvatale su
jugoslovenske političke snage najrazličitije nacionalno-političke orijentacije. Kao prvo, svi
nacrti koji su predlagali modifikovane istorijske oblasti – pored onih koje su izradili Narodni
i Jugoslovenski klub, to su još i ustavni projekti: JMO, Josipa Smodlake i Stojana Protića –
Sloveniju su ostavljali u zatečenim granicama. Drugo, Smodlaka, koji je u načelu odbacivao
zatečene granice, u slučaju Slovenije ih je poštovao (bid. Dr Josip Smodlaka, Nacrt
Jugoslovenskog ustava, Zagreb-Beograd 1920, s.14–15). Ono što je, meñutim,
najinteresantnije, to je da su na teritorijalnu celokupnost Slovenije blagonaklono gledali i
pojedinci koji su, inače, istorijske granice pri deobi načelno odbacivali. Ovako je, na primer,
mislio i javno govorio u Ustavotvornoj skupštini istaknuti radikalski prvak Ljuba Jovanović.
Potrebu da Slovenija ostane kao jedna oblast, on je obrazlagao njenim pograničnim
položajem koji joj nameće funkciju odbrane zemlje (v. US, 20. IV 1921, s. 11, slično i u:
Stenografske beleške. Rad ustavnog odbora Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata
i Slovenaca, Beograd 1921, dalje: UO, 10. II 1921, s. 74). Isti predlog, iz istih razloga, ali tek
za budućnost, dao je M. Petrović, inače zastupnik manjih i neistorijskih oblasti, a u
državnom ureñenju sklon centralizmu (v. M. Petrović, O decentralizaciji uprave, s. 55).
10 U toku rada Ustavotvorne skupštine, predstavnici Narodnog kluba pominjali su da
je Radić nagovestio mogućnost sporazuma na bazi državnog ureñenja predviñenog ustavnim
nacrtom Narodnog kluba (US, 16. IV 1921, s. 9, govor ð. Šurmina).
373